ناسخ و منسوخ
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جواز و وقوع
نسخ و عدم آن در آیات
قرآن و شناخت ناسخ و منسوخ، از آغاز مورد توجّه و تحقیق قرآن‌پژوهان بوده و از مهم
ترین مبادی فهم قرآن و
احکام تشریعی آن شناخته شده است.
این تقسیم، برگرفته از این دو
آیه است: «ما نَنسَخ مِن ءایة أو نُنْسِها نأتِ بِخیر مِنها أو مِثلِها... = هر حکمی را که نسخ کنیم یا آن را به دست فراموشی بسپاریم، بهتر از آن یا مانند آن را می‌آوریم...»،
«و‌إذا بَدَّلنا ءایةً مَکانَ ءایة وَاللّهُ أعلمُ بِما ینَزِّل... = و چون
آیه‌ای را جای‌گزین
آیه‌ای کنیم و خدا به آن‌چه فرو می‌فرستد داناتر است».
برای آیات قرآن، سه قسم نسخ برشمرده‌اند:
یعنی
آیه‌ای پس از نزول و بیان یک یا چند حکم، همراه با حکم آن، به کلّی محو شود. این نوع نسخ را گروهی از اهل‌حدیث و
جمعی از محدّثان غیر محقّق پذیرفته‌اند؛ امّا از دیدگاه بیش‌تر قرآن پژوهان مردود است؛ زیرا لازمه قبول چنین نسخی، پذیرفتن
تحریف قرآن است.
یعنی
آیه‌ای محو شود؛ ولی حکمی که بیان کرده باقی بماند و به آن عمل شود. بیش‌تر مفسّران و دانش‌مندان
اهل سنّت این گونه نسخ را پذیرفته‌اند؛ امّا شیعه به دو دلیل آن را
مردود می‌داند:یکم. مستند این‌گونه نسخ، خبرهای واحد است؛ در حالی که نسخ قرآن باید با قرآن یا با استناد به سنّت و خبرِ قطعی و متواتر ثابت شود. دوم. این نیز مانند نوع اوّل موجب پذیرش تحریف قرآن است.
یعنی شکل
آیه با همان
بلاغت و اعجاز باقی باشد و تلاوت شود؛ امّا حکم آن با جای‌گزینی
آیه‌ای دیگر از جانب خداوند نسخ گردد. این همان نسخ معروف و مورد اتّفاق قرآن‌پژوهانی است که جواز و وقوع نسخ را پذیرفته‌اند.
سیوطی آیات را از جهت نزول، این‌گونه تقسیم می‌کند: آیات مکّی و مدنی، سفری و حضری، تابستانی و زمستانی، فراشی و نومی، زمینی و آسمانی، لیلی و نهاری.
و نیز از جهت محتوا و ویژگی‌های دیگر نیز آن‌ها رابه ۳۴ دسته تقسیم کرده‌اند؛ مانند:آیات الاحکام، آیات استدراج، آیات ناسخ، آیات منسوخ. برای بعضی از آیات، نام نیز نهاده‌اند که تعدادشان بالغ بر یک صد
آیه است؛ مانند:
آیه تبلیغ ،
آیه ولایت ،
آیه حجاب ،
آیة‌الکرسی .
در بیان
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) ، امامان (علیهم‌السلام) و اصحاب عناوین و صفاتی برای بعضی آیات قرآن آمده است؛ مانند محکم
ترین آیه: «إنَّ اللّهَ یأمُرُ بِالعَدلِ وَالإحسن و إیتای ذِی‌القُربی وَ ینهی عَنِ الفَحشاءِ وَالمُنکَرِ وَالبَغی یعِظُکُم لَعَلَّکُم تَذَکَّرُون = در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می‌دهد و از کار
زشت و ناپسند و ستم باز می‌دارد. به شما
اندرز می‌دهد؛ باشد که پند گیرید».
جامع
ترین یا هراس‌انگیزترین
آیه: «فَمَن یعمَل مِثقالَ ذَرَّة خَیراً یرَهُ وَ مَن یعمَل مِثقالَ ذَرَّة شَرّاً یرَهُ = پس هر کس هموزن ذرّه‌ای نیکی کند، آن را خواهد دید و هر کس هموزن ذرّه‌ای بدی کند، آن را خواهد دید».
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود:عظیم
ترین آیه، آیة‌الکرسی
است. از
امام علی (علیه‌السلام) نقل شده که شما اهل عراق می‌گویید: امیدوار کننده
ترین آیه، «قل یعبادی الَّذین أسْرَفوا علی أنفُسِهم...»
است؛ امّا ما
اهل‌بیت می‌گوییم:این
آیه است:«وَ لَسَوفَ یعطِیک رَبُّک فَتَرضی = و به زودی پروردگارت تو را عطا خواهد داد تا خرسند گردی».
(۱)الاتقان فی علوم القرآن.
(۲)اصطلاح‌نامه علوم قرآنی.
(۳)البرهان فی علوم القرآن.
(۴)تاریخ قرآن، معرفت.
(۵)التحقیق فی کلمات القرآن الکریم.
(۶)تفسیر التحریروالتنویر.
(۷)التفسیرالکبیر.
(۸)تفسیر المنار.
(۹)التمهید فی علوم القرآن.
(۱۰)جمهرة اللغه.
(۱۱)الصحاح.
(۱۲)الدرّالمنثور فی التفسیر بالمأثور.
(۱۳)روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم.
(۱۴)قرآن در اسلام.
(۱۵)کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار.
(۱۶)
مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن.
(۱۷)المعجم الاحصائی.
(۱۸)معجم مقاییس‌اللغه.
(۱۹)مفردات الفاظ القرآن.
(۲۰)المیزان فی تفسیرالقرآن.
(۲۱)نکت الانتصار.
(۲۲)نور علم.
دائرة‌المعارف قرآن کریم مقاله ناسخ و منسوخ.
