میرعبدالجلیل بن احمد بلگرامی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بِلگِرامی، عبدالجلیل بن احمد حسینی واسطی،
شاعر پارسی‌گوی
هند در
قرن دوازدهم می‌باشد.
میرعبدالجلیل بن احمد بلگرامی از
سادات واسطی است که در حدود ۶۱۴ به بلگرام
مهاجرت کردند.
سلسله نسب او به
زید بن زین‌العابدین علیه‌السلام می‌رسد.
بلگرامی در ۱۳
شوال ۱۰۷۱ در بلگرام به
دنیا آمد.
علوم عقلی و
نقلی را از
شیخ غلام نقشبندی لکهنوی (متوفی ۱۱۲۷)
و
سند حدیث را از
سید مبارک محدث بلگرامی شاگرد نورالحق فرزند شیخ عبدالحق محدث دهلوی آموخت.
در ۱۱۰۴ رهسپار
دکن شد.
در اورنگ آباد با
ناصرعلی سرهندی (متوفی ۱۱۰۸)
شاعر پارسی‌گوی هند ، ملاقات کرد،
اما به زودی به
وطن بازگشت و در ۱۱۱۱ به
دربار اورنگ زیب (حک: ۱۰۶۸ـ ۱۱۱۸) راه یافت.
در فاصله سال‌های ۱۱۱۲ تا ۱۱۳۰ منصب‌های تیولداری (جاگیری) و دبیری (بخشی‌گری) و وقایع نگاری را به عهده داشت،
اما در ۱۱۳۰ همه این مناصب را به پسرش، سیدمحمد، سپرد و خود به
دهلی رفت
و سرانجام در ۲۳
ربیع الاخر ۱۱۳۸ در شاه‌جهان آباد درگذشت و طبق
وصیتش در زادگاهش بلگرام دفن شد.
غلامعلی آزاد بلگرامی (متوفی ۱۲۰۰)،
شاعر و
تذکره‌نویس هند که نوه و شاگرد بلگرامی نیز بود، در
رثای وی
قصیده‌ای سروده است مشتمل بر ۱۰۱ بیت با چهار مطلع که همه مصراع‌های آن ماده تاریخ وفات بلگرامی است.
بلگرامی در
تفسیر و
حدیث و
تاریخ و
لغت و
ادب و
شعر و
موسیقی مهارت داشت و به زبان‌های
عربی و
فارسی و
ترکی و
هندی شعر می‌سرود.
در شعر ابتدا «طرازی» و «واسطی» و سپس «عبدالجلیل» و «میرجلیل»
تخلص می‌کرد.
در میان دانشوران و عالمان عصر خود و نیز امیران و رؤسا جای‌گاهی ویژه داشت.
بیشتر
تدریس می‌کرد و در فنّ شعر نقّادی معتبر بود.
وی بویژه در سرودن
ماده تاریخ مهارت داشت و به مناسبت‌های گوناگون، مانند جلوس
پادشاهان ،
وزارت و
امارت ،
فتح و
کشورگشایی و درگذشت بزرگان، ماده تاریخ می‌سرود.
از جمله هنگامی که اورنگ زیب در ۱۱۱۱ قلعه ستاره، از قلعه‌های معروف دکن، را فتح کرد، برای آن یازده قطعه ماده تاریخ به زبان‌های فارسی و عربی و ترکی و هندی سرود، با عنوان «گلزار فتح شاه هند» و «طُویْنامه (=
جشن نامه) فیروزی شاه عالم‌گیر».
دوران شعر هندی و فارسی در عصر اورنگ زیب معمولاً به سبب دو گرایش معروف است:
مثنوی سرایی ، و احیای دلبستگی
شاعران مسلمان هند به زبان هندی.
در شعر بلگرامی نمونه‌های آشکار هر یک از این دو گرایش را می‌توان یافت که پس از وی آزاد بلگرامی آن را به نسل‌های بعد منتقل کرد.
بلگرامی آثار بسیاری به
نظم و
نثر داشته، اما تنها برخی از آن‌ها باقی‌مانده است.
از جمله آثار منظومِ اوست:
۱)
دیوان شعر ؛
۲) مثنوی امواج خیال، در تعریف و توصیف شهر بلگرام؛
۳) مثنوی درباره مرگ خدمتکارش که هنگام
سفر به دکن او را همراهی می‌کرد؛
۴) طوبی
یا مثنوی در بیان کدخدایی (= عروسی) فرخ سیر پادشاه تیموری (متوفی ۱۱۳۱) با دختر راجه اجیت سینگ در ۱۱۲۷.
علی اصغر بلگرامی، در فارسی بلگرام، نام این مثنوی را «جواهر الفردوس» نوشته است ولی نسخه چاپی آن (چاپ سنگی، لکهنو ۱۸۸۲، ۱۲۹۹، کلکته ۱۸۸۲) دارای این عنوان نیست.
این
مثنوی از نظر تاریخ و جامعه شناسی بسیار اهمیت دارد، زیرا شاعر علاوه بر نظم واقعه‌ای تاریخی، از همه سنّت‌ها و رسم‌ها و
جشن‌های عروسیِ دوران خود، به زبانی ساده اما بتفصیل، یاد کرده است؛
۵) مثنوی در بیان عروسی ارشاد خان، فرزند نواب امین الدوله انصاری، که در ۱۱۳۷ سروده شده است؛
۶)
پَدْماوَت ، مثنوی ملمّع، به فارسی و هندی، در بیان یکی از داستان‌های باستانی هند، یعنی ماجرای عشق رَتَنْسینه و پَدماوَتی.
این اثر شبیه قصّه پدماوتِ ملک محمد جایِسی است که این
داستان را نخستین بار او به زبان هندی تألیف کرد.
بلگرامی با
تألیف این اثر، سنّتی را که در میان
ادیبان مسلمان هند با
امیرخسرو دهلوی آغاز شد و در زمان
سلطنت اکبر شاه (حک: ۹۶۳ـ۱۰۱۴) در پدماوت جایسی و دیوان هندیِ
عبدالرحیم خان خانان به اوج اعتلا رسید به پایان رسانید، و آن توجه به
شعر هندی بود
۷) جواهر الکلام، فرهنگ منظوم فارسی، ترکی، عربی، هندی.
آثار منثور بلگرامی عبارت است از:
انشای عبدالجلیل، به نثر متکلف فارسی آمیخته به نظم، مشتمل بر شرح سفر
مؤلف به دکن و فتح دژ ستاره، و حاوی اطلاعات مهم تاریخی و ادبی.
میرحیدر متخلص به
امیر بلگرامی ، که شاید همان
امیرحیدر بن نورحسین بن غلامعلی آزاد بلگرامی (متوفی ۱۲۱۷) باشد، عبارت‌های دشوار عربی این اثر را در ۱۱۸۶ و با عنوان کلمات النبیل فی شرح انشاء میرعبدالجلیل شرح کرده است.
مکاتیب جلیل (یا منشآت جلیل که در هند به فارسی و فرانسوی چاپ شده است
یا رقعات جلیل یا انشای جلیل
)، نامه‌های بلگرامی به پسرش سیدمحمد است.
این اثر به نثری ساده و پر از مطایبات است و در بیان وجوه گوناگون زندگی مؤلف، شوق وافرش به گردآوری کتاب‌ها، شور و هیجان و گاه سرخوردگی از اشتغالات ادبیش، حمایت وی از شاعران هندی، و مناسباتش با اشراف
مغول ، یکی از نمونه‌های خوب نثر فارسی هندی در
قرن دوازدهم است.
نسخه‌ای از مکاتیب به
خط نستعلیق مورخ ۱۱۲۸، مشتمل بر ۳۹
نامه عرفانی ، و نسخه دیگر آن مورخ ۱۱۳۰ است.
به نوشته علی اصغر بلگرامی در فارسی بلگرام، عبدالجلیل نامه‌های ضیاء الله بلگرامی را نیز گرد آورده بود.
در میان فرزندان و نوادگان عبدالجلیل، علاوه بر سیدمحمد مذکور، متوفی ۱۱۸۵ و صاحب
مختصر المُستَطْرف و
تاریخ تبصرة الناظرین به زبان فارسی،
نوه دختری عبدالجلیل،
سیدیوسف بن محمد اشرف نیز مشهور است.
این
عالم حنفی ، که در ۱۱۱۶ متولد شد، شاگرد
سیدعبدالجلیل و
محمد طفیل أترولوی و همدرس پسرخاله خویش
غلامعلی آزاد بلگرامی بود، در ۱۱۷۲ درگذشت و تنها اثر یاد شده از وی الفرع النّابت من الاصل الثابت در
توحید شهودی است.
عبدالله بن سید آل احمد ، متولد ۱۲۴۸ و متوفی ۱۳۰۵ نیز از مشاهیر
خاندان واسطی حسینی است که معلوم نیست از
احفاد عبدالجلیل باشد.
از او آثاری نیز باقی‌مانده است که
تذکره‌ای به نام دفتر عصمت درباره
زنان شاعر از آن جمله است.
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) کارل هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه با حواشی رضازادة شفق، تهران ۱۳۵۱ ش.
(۳) تقی رضا بلگرامی، «علامه میرعبدالجلیل واسطی بلگرامی کی فارسی تاریخ گوئی»، دانش، ش ۲۲ (تابستان ۱۳۶۹).
(۴) عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، حیدرآباد دکن ۱۳۸۲ـ۱۴۱۰/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۹.
(۵) بندربن داس خوشگو،
سفینة خوشگو، دفتر ۳: تذکره شعرای فارسی، چاپ سیدشاه محمدعطاءالرحمان عطاکاکوی، پتنه ۱۳۷۸/۱۹۵۹.
(۶) دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج ۱۴، ۱۳۴۰ ش.
(۷) رحمان علی، تذکره علمای هند، لکهنو ۱۳۳۲/۱۹۱۳.
(۸) صدیق حسن خان، ابجدالعلوم، بیروت ۱۲۹۶.
(۹) شریف حسین قاسمی، «مثنوی میرعبدالجلیل بلگرامی در بیان عروسی فرخ سیر پادشاه تیموری»، مجله روابط فرهنگی هند و ایران (۱۹۷۸).
(۱۰) غلام علی شیرین عزت الله قانع، تذکرة مقالات الشعراء، چاپ حسام الدین راشدی، کراچی ۱۹۵۷.
(۱۱) کتابخانه گنج بخش، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانه گنج بخش، تألیف عارف نوشاهی، اسلام آباد ۱۳۶۵ـ۱۳۶۹ ش.
(۱۲) محمد قدرت الله گوپاموی، تذکره نتائج الافکار، بمبئی ۱۳۳۶.
(۱۳) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ ش.
(۱۴) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
(۱۵) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۱ ش.
(۱۶) دانشنامه ایرانیکا؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله « میرعبدالجلیل بن احمد بلگرامی»، شماره۱۷۴۳.
