مکر الهی (لغات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مکر الهی:
(وَ مَكَرَ اللّهُ) مکر الهی: گفتيم كه
«مكر» در لغت عرب با آن‌چه در فارسى امروز از آن مى‌فهميم تفاوت بسيار دارد:
• در فارسى امروز «مكر» به نقشه‌هاى شيطانى و زيانبخش گفته مى‌شود.
• در حالى كه در ريشه‌هاى لغت عرب «مكر» هر نوع چاره‌انديشى را مى‌گويند كه گاهى خوب و گاهى زيان‌آور است.
در كتاب
مفردات راغب مى‌خوانيم: «
مكر آن است كه كسى را از منظورش بازدارند» (اعم از اينكه منظورش خوب باشد يا بد).
به موردی از کاربرد
مکر الهی در
قرآن، اشاره می‌شود:
(وَ مَكَرُواْ وَ مَكَرَ اللّهُ وَ اللّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ) (و
یهود و دشمنان
مسیح، براى نابودى او و آيينش توطئه كردند و خداوند براى حفظ او و آيينش، تدبير نمود و
خداوند، بهترين تدبير كنندگان است.)
علامه طباطبایی در
تفسیر المیزان می‌فرماید: منظور از
مكر كنندگان
بنی‌اسرائیل هستند كه عليه
حضرت عیسی (علیه‌السلام) توطئه كردند، توطئه‌اى كه جمله
(فَلَمَّا أَحَسَّ عِيسى مِنْهُمُ الْكُفْرَ ...) به آن اشاره دارد و ما در ذيل آيه:
(وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ) در معناى مكرى كه به خدا نسبت داده شده بحث كرديم.
(وَ إِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَ يَمْكُرُونَ وَ يَمْكُرُ اللّهُ وَ اللّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ) (به خاطر بياور هنگامى را كه
کافران براى تو نقشه مى‌كشيدند كه تو را به زندان بيفكنند، يا به قتل برسانند و يا از
مکّه بيرون كنند؛ آن‌ها توطئه مى‌كردند و خداوند هم تدبير مى‌كرد و خدا بهترين تدبيركنندگان است.)
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید: راغب مى‌گويد: كلمه
مكر به معناى به كار بردن حيله براى منصرف كردن كسى از مقصودش مى‌باشد و اين به دو صورت است، يكى ممدوح و يكى مذموم،
مكر ممدوح آن است كه به منظور عمل صحيح و پسنديده‌اى انجام شود. بنابر اين معنا، خداى تعالى فرموده:
(وَ اللَّهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ) و اما
مكر مذموم آن مكرى است كه به منظور عمل قبيح و ناپسندى به كار رود.
(دیدگاه شیخ طبرسی در مجمع البیان:
)
(آيا آن‌ها خود را از
عذاب ناگهانى خدا در امان مى‌دانند؟! در حالى كه جز زيانكاران، خود را از مجازات خدا ايمن نمى‌دانند.)
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌فرماید: كلمه
مكر به معناى اين است كه شخصى ديگرى را غافل‌گير كرده و به او آسيبى برساند، اين عمل از
خدای تعالی وقتى صحيح است كه به عنوان مجازات صورت بگيرد،
انسان معصيتى كند كه مستحق عذاب شود و خداوند او را از آن‌جايى كه خودش نفهمد معذب نمايد و يا سرنوشتى براى او تنظيم كند كه او خودش با پاى خود و غافل از سرنوشت خود به سوى
عذاب برود و اما
مكر ابتدايى و بدون اينكه بنده معصيتى كرده باشد، البته صدورش از خداوند ممتنع است و ما اين معنا را مكرر خاطرنشان كرده‌ايم.
(دیدگاه شیخ طبرسی در مجمع البیان:
)
در آيه مورد بحث، اشاره به نقشه‌هاى
شیطانی يهود كرده، مى‌گويد: آن‌ها براى نابود ساختن مسيح و خاموش كردن صداى او و جلوگيرى از پيشرفت آيينش
مكرها كردند و نقشه‌ها كشيدند، ولى
مكر و چاره‌جويى خدا از همه اين
مكرها و نقشه‌ها بالاتر و مؤثرتر بود
(وَ اَللّٰهُ خَيْرُ اَلْمٰاكِرِينَ) یعنى خداوند نقشه‌هاى آن‌ها را نقش برآب كرد.
در قرآن آياتى، شبيه اين آيه ديده مى‌شود كه در آن نسبت «
مكر» به خدا داده شده (مانند آيه ۳۰
سوره انفال و آيه ۵۰ از
سوره نمل و بعضى آيات ديگر) و گاهى در قرآن مى‌بينيم كه «
مكر» با كلمه «خير» ذكر شده، مانند آيه؛
(وَ اَللّٰهُ خَيْرُ اَلْمٰاكِرِينَ)
«خداوند بهترين چاره‌جويان است.»
در آيه ۹۹
سوره اعراف از
مكر خدا سخن به ميان آمده، مى‌گويد: «آيا اين مجرمان از
مكر الهى ايمنند؟ در حالى كه هيچ‌كس جز زيانكاران خود را از
مكر او در امان نمى‌دانند.»
در اين‌جا منظور از «
مكر الهى» آن است كه خداوند، مجرمان را با نقشه‌هاى قاطع و شكست‌ناپذير بدون اختيار خودشان از زندگانى مرفه و هدف‌هاى خوشگذرانى بازمى‌دارد و اين اشاره به همان كيفرها و بلاهاى ناگهانى و بيچاره‌كننده است.
در قرآن مجيد، گاهى «
مكر» با كلمه «سئ» (بد) آمده است
(مَكْرَ اَلسَّيِّئِ)، چنان‌كه در آيه ۴۳
سوره فاطر مى‌خوانيم: «اين‌ها همه به خاطر آن بود كه آن‌ها استكبار در زمين جستند و حيله‌گری‌هاى سوء داشتند، امّا اين حيله‌گری‌هاى سوء تنها دامان صاحبانش را مى‌گيرد».
بايد توجه داشت كه جمله «
مكر السيّئ» از قبيل اضافه جنس به نوع است، مانند علم الفقه، زيرا «
مكر» به معنى هرگونه چاره‌انديشى است خواه بد باشد يا خوب، لذا گاهى به خداوند نسبت داده شده است. (آل عمران/ ۵۴)، ولى «سيئ» نوع خاصى از
مكر است كه همان حيله‌گرى باشد.
• شریعتمداری، جعفر، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، برگرفته از مقاله «
مکر الهی»، ج۴، ص۳۱۸.
