موسوعة تاریخ العراق بین احتلالین جلد اول (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب موسوعة تاريخ العراق بين احتلالين نوشته عباس عزّاوى محامى (متوفاى ۱۳۵۰)، پژوهشى است درباره حوادث و وقايع سياسى
عراق از زمان اشغال آن از سوى
مغولان تا پايان حاكميّت عثمانى‌ها و اشغال آن توسط
انگلیس.
![موسوعة تاریخ العراق بین احتلالین ج 1]()
اين کتاب بر اساس اسناد و مدارک معتبر، حوادث را به صورت سال‌شمار و نيز بر اساس حكومت‌ها و حاكمان از سال ۶۵۶ تا ۱۳۳۵ هجرى بيان داشته است. اين اثر با سیاقی نو و بر اساس سنّت تاريخ‌نگارى با شيوه سال‌شمار، به بیان رويدادهاى مهم و وفيّات بزرگان پرداخته است. با اين تفاوت كه، از تحليل و تفصيل برخوردار است. نويسنده به مناسبت، وضعيّت عراق و شهرهاى آن را از حيث جغرافيايى، فرهنگى و اقتصادى بررسى كرده و با معرفى حاكمان و اميران آن، روابط سياسى عراق با ديگر كشورها و نيز خسارت‌هاى مالى و انسانى كه بر اساس اين اشغال‌گرى‌ها بر عراق تحميل شده، تبيين كرده است.
اين پژوهش در هشت مجلّد، به ترتيب ذيل نگارش يافته است:
مجلد اوّل:
حکومت مغول (۶۵۶-۷۳۸ قمرى) (۱۲۵۸-۱۳۳۸ ميلادى)؛
مجلد دوّم:
حکومت حلایریان (۷۳۸-۸۱۴ قمرى) (۱۳۳۸-۱۴۱۱ ميلادى)؛
مجلد سوم: دوران
حکومت ترکمانان،
قراقویونلو و
آق‌قویونلو (۸۱۴-۹۴۱ قمرى) (۱۴۱۱-۱۵۳۴ ميلادى)؛
مجلد چهارم: دوره اوّل
حکومت عثمانی (۹۴۱-۱۰۴۹ قمرى) (۱۵۳۴-۱۶۳۹ ميلادى)؛
مجلد پنجم: دوره دوم حكومت عثمانى(۱۰۴۹-۱۱۶۳ قمرى) (۱۵۳۴-۱۶۳۹ ميلادى)؛
مجلد ششم: دوره
حکومت ممالیک (۱۱۶۳-۱۲۴۷ قمرى) (۱۷۵۰-۱۸۳۱ ميلادى)؛
مجلد هفتم: دوره سوم حكومت عثمانى(۱۲۴۷-۱۲۸۹ قمرى) (۱۸۳۱-۱۸۷۲ ميلادى)؛
مجلد هشتم: پايان حكومت عثمانى(۱۲۹۸-۱۳۳۵ قمرى) (۱۸۷۲-۱۹۱۷ ميلادى).
مجلد اوّل اين مجموعه، حوادث سال‌هاى ۶۵۶-۷۳۸ قمرى(۱۲۵۸-۱۳۳۸ ميلادى) سرزمين عراق را كه به رويدادها، دوران حكومت مغول اختصاص دارد، بازگو نموده است.
اين جلد، با مقدمه ۲۲۰ صفحه‌ای، حدود يک و سوم اثر را تشكيل مى‌دهد و با معرّفى، نقد، بررسى منابع و مصادرى كه مؤلف در تدوين اثر از آنها سود جسته است، آغاز مى‌شود.
اين منابع، شامل «
الکامل»
ابن‌اثیر،
تاریخ ابوالفداء، «
المختصر فی اخبار البشر»
ابن وردی، «
سیرة جلال‌الدین شکبرتی» شهاب‌الدين محمد بن على بن محمد معروف به «
النسوی»،
تاریخ وصاف، جامع التواريخ(
تاریخ غازانی) رشيدالدين فضل‌الله،
مختصرالدول ابوالفرج،
الحوادث الجامعة کمال‌الدین شیبانی مروزی،
نظم التواریخ بیضاوی،
طبقات الشافعیه سبکی،
تاریخ ابن‌خلدون، «
الدرر الکامنه فی اعیان المائة الثامنة»
ابن‌حجر عسقلانی و كتاب «
جهان‌گشای جوینی» كه به
زبان فارسی توسط
عطاملک جوینی كه از صاحب منصبان حكومت مغول بود، نگارش يافته است، مى‌باشد.
در ادامه مقدّمه، مؤلف قبل از اينكه وارد بحث از حوادث اين سال‌ها شود، وارد بحث
حکومت ایلخانیان مى‌شود.
اين دولت با قدرت‌يابى «
هلاکوخان» آغاز مى‌شود كه به دستور برادرش «منگو» قاآن مامور تكميل فتوحات مغول در مغرب شد. و طى ۱۰ سال تاخت و تاز، فتوحات پيش را تثبيت و تكميل كرد. او
اسماعیلیان الموت و ميمون‌دژ را برانداخت و در ۵
صفر ۶۵۶ قمرى با فتح و تسخير
بغداد به حكومت ۵۲۵ ساله عباسيان خاتمه داد.
از اينجا مؤلف وارد بحث از احوال اين قوم فاتح مى‌شود و به معرّفى
چنگیزخان و روشى كه او بر خود و اعقابش ترسيم نموده، مى‌پردازد و از اصل و نسب او كه به اقوام ترک برمى‌گردد همچنين از ارتباط بين قبايل ترک و عرب و ارتباط بين مغول و
قوم تاتار، از شناسنامه مغول، سلاطين مغول، و از مأوا و محل سكونت آنها كه در
مغولستان و اطراف آن تا مرزهاى چين پراكنده بودند، بحث مى‌شود.
پس از حكومت چنگيزخان، از جنگ‌ها و نبردهاى او با قوم قنقرات، تاتارها، تانگوت، نايمان‌ها (كوجلوک خان) صحبت مى‌شود كه موجب انقراض پادشاهى «نايمان‌ها» و «قراخنائيان» شد و او بر تمامى مغولستان و چين شمالى تسلّط يافت و در اينجا سدّ ميان
مغولستان و دول اسلامى درهم شكست. و در ادامه جهانگشايى خود به علاءالدين،
محمد خوارزمشاه اعلان جنگ نمود. و در نبردهاى مختلف توانست شهر «اترار»، «خجند» و بخارا تصرف كند. و در ادامه، عزّم فتح
خوارزم را نمود و
جلال‌الدین خوارزمشاه كه به جانشينى
پدر رسيده بود و در خوارزم مستقر بود، آن‌را محاصره، و سپس به تصرف درآورد. و بعد از آن تمامى شهرهاى خراسان و
هرات را هم گرفت با مرگ جنگيزخان در ۶۲۴ قمرى حكومت به پسر سومش «اوكتاى قاآن»(۶۲۴)، و بعد پسر اوگتاى، «گيرك» (۶۴۴) و بعد حكومت به «منگو» كه فتح بغداد به دستور او صورت گرفت، رسيد، و در ادامه مقدمه،
وصیت منگو به هلاكو، تدابير هلاكو براى تسخير بغداد بيان مى‌شود. اين مباحث كه به طور فشرده در اينجا ذكر شد، به طور كامل و مبسوط در مقدّمه آمده است.
بعد از مقدّمه، حوادث به طور سال‌شمار پى‌گيرى مى‌شود؛ وزرات
ابن علقمی، منصوب شدن
عطاءملک جوینی به حكومت بغداد و
بین النهرین (۶۵۷ تا ۶۸۱)، شيوه كارگزارى و زمامدارى ايلخانيان در عراق، ولايات ايلخانيان، بخش‌هاى ادارى عراق، نظام مالياتى مغولان (فرمانروايى ارغون‌خان ۶۸۳-۶۹۰)، شورش«بايدو» نواده
هلاكوخان بر ارغون خان (۶۹۴) سياست كلى ايلخانان، وفات
هلاكوخان (۶۶۳) و «سلطنت آياقاخان»، مسيحيّان و يهوديان در دوران فرمانروايى ايلخانيان، مسلمانان در دوران حكمرانى ايلخانيان، به سلطنت رسيدن
محمد خدابنده، بعد از وفات غازان‌خان (۷۰۳) و به دنيا آمدن پسرش ابوسعيد بهادرخان (۷۰۴)، مرگ سلطان محمد خدابنده (۷۱۶) و آغاز سلطنت پسرش ابوسعيد بهادرخان (۷۱۷) و سرانجام در پى درگذشت، ابوسعيد بهادرخان (۷۳۶) و ايجاد اختلاف بيان نوادگان هولاكو بر سر تاج و تخت، شيخ حسن جلايرى در ۷۳۸ بر بغداد چيره شده و به حكومت مغولان (ايلخانيان) پايان داد.
از جمله مشهورترين اشخاصی كه در اين دوره وفات نمودند و شرح حال آنان ذكر شده، مى‌توان به این افراد اشاره نمود: شيخ خباز زاهد، صرصرى، على بن سنجر ابن سباک، مخرالدين مخرمى،
ابن‌طاووس،
ابوبکر شیبانی بغدادی،
شیخ علی واسطی،
سراج‌الدین دجیلی، ابوالفداء و ابن فوطى.
در پايان كتاب، از عشاير عراق در دوران حكومت مغول؛ از جمله
قبیله طی،
خفاجة بنی‌اسد،
ربیعه،
کعب و... و از حكومت‌هايى كه مجاور اين دولت بوده‌اند، در عراق نام برده شده است و بعد خاتمه قرار گرفته كه در آن از تشكيلات ادارى و حكومتى كه در دوران حكومت مغول بر سرزمين عراق بوقوع پيوسته نتيجه‌گيرى مى‌نمايد.
در صفحات پایانی کتاب، فهرست‌های
اعلام، اقوام، قبائل و طوایف، اماکن و
بقاع و فهرست کتب به ترتیب
حروف الفباء درج شده است. و بعد از آن فهرست تصاویری که در اثر درج شده، آمده است. فهرست مطالب آخرین صفحات این اثر می‌باشد.
در متن آنچه نقل شده از کتب مختلف، ارجاعات آنها در پاورقی‌ها مشخص شده است. و بعضی از اعلام که در متن آمده، تراجم آن در پاورقی برای روشن شدن بیشتر آمده است.
ویکی نور، برگرفته از مقاله «موسوعة تاریخ العراق بین احتلالین جلد ۱»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۸/۲.
