مهمان نامه بخارا (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مهمان نامه بخارا»، اثر
فضل الله بن روزبهان، به بیان وقایع تاریخی دوران پادشاهی ابوالفتح محمد شیبانی پرداخته است.
کتاب که مؤلف آن را «سفرنامه بخارا» نامیده بود و به دستور محمدخان شیبانی ازبک، به نام مهمان نامه بخارا خوانده شده، به
زبان فارسی و در سال ۹۱۵ ق نوشته شده است.
انگیزه مؤلف، ثبت وقایع تاریخی دوران پادشاهی محمدخان شیبانی و شرح مسافرت‌های او از جمله سفر به بخارا، بوده است.
کتاب علاوه بر فواید تاریخی، از نظر ارزش لغوی نیز شایان اهمیت است.
کتاب با دو مقدمه از مصحح و مؤلف آغاز و مطالب در دو بخش کلی، در پنجاه و چهار مبحث ارائه شده است که از این تعداد، سی و هشت مبحث تاریخی، سیزده مبحث
فقهی و
کلامی، دو مبحث در شرح احوالات مؤلف و یک مبحث شامل خطبه و مقدمه است.
در خلال بیان حوادث، گله داری قزاق‌ها، خانه‌های روان ایشان، آیین و آداب
نیایش آن‌ها و
طمع و علاقه آنان به
تجاوز مورد بحث قرار گرفته است.
شرح مجالس میهمانی و
سوگواری، انواع
پیشکش‌ها و
صدقات، غذاهای مختلف،
آداب زیارت مکان‌های متبرک و مطالب دیگر که هر یک گوشه تاریک زندگی مردمان آسیای میانه را روشن می‌کند، از بخش‌های جالب و قابل توجه کتاب است.
مؤلف در ضمن بیان این مباحث، ۸۵۲ بیت
شعر در
تنبیه و
تحذیر،
نصیحت و
اندرز، وصف مناظر مختلف طبیعی، تعریف و
تمجید محمدخان شیبانی، توصیف و تشریح
مساجد، قصور و سایر ابنیه و سایر مطالب سروده است.
شرحی که مؤلف درباره بعضی لغات؛ از جمله قمیز و قپق داده، بسیار جالب و خواندنی است و تا کنون کسی باین دقت این دو را وصف نکرده است.
در سراسر کتاب، که در
بخارا و هرات نگارش یافته است، نکاتی درباره زندگی اجتماعی صفحات
ماوراءالنهر و ترکستان دیده می‌شود.
کتاب، تقریبا مقارن
قرن شانزدهم میلادی نوشته شده و در آن زمان،
ادبیات روسی، آن قدر حضور و قدرت نداشته که بتواند به دیگر زبان‌ها تسری یابد؛ اما می‌توان جلوه‌هایی از توصیفات درخشان آثار قرن نوزدهم روسیه را در آن دید.
کتاب از جمله آثار ارزنده اوایل
سده دهم هجری است و ارزش اختصاصی آن در این نکته خلاصه می‌شود که نویسنده «وصف» را به رویکردی کاربردی در «متن» بدل کرده و آن را از حالت «زینتی» در آورده و به همین دلیل است که خواننده با جلوه‌هایی داستانی روبه می‌شود.
مقدمه مصحح، پس از معرفی نسخه‌های کتاب و بیان نکاتی از
رسم الخط آن، به پاره‌ای از فواید لغوی آن اشاره کرده و سرگذشت مؤلف را به طور مفصل شرح داده است.
مبحث اول، شامل خطبه و مقدمه، به شرح
لشکرکشی محمد شیبانی از مرو به بخارا و حوادث آن پرداخته است.
از جمله مباحث فقهی و کلامی مطرح شده، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- مباحث بخارا در
ماه رمضان: این بخش در ده قسمت، شامل مباحثی مطرح شده از طرف محمدخان شیبانی و پاسخ مؤلف به آن‌ها پیرامون
مسائل شرعی و
تفسیر برخی از
آیات و
روایات است؛ از جمله: تفسیر و معنای «و عنده مفاتح الغیب لا یعلمها الا هو»، «و الملائکه یسبحون بحمد ربهم و یستغفرون لمن فی الارض»
حدیث نبوی «اذا جاء رمضان فتحت ابواب الجنه و غلقت ابواب جهنم و سلسلت الشیاطین» و...
۲- سؤال محمدخان در مورد این که آیا با وجود
ولد صلبی،
نوه هم
ارث می‌برد یا نه و علت آن. نویسنده اشاره کرده است که تمام علمای هرات در پاسخ به این سؤال در مانده، ولی او آن را جواب داده و
شاه را قانع کرده است.
۳- جمع بین «خلق فی سته ایام» و امر «کن فیکون». پاسخ به این سؤال که
خلق عالم در شش روز، به معنی تدریجی بودن
خلق آن است؛ در حالی که طبق آیات دیگر، هنگامی که
اراده خداوند به چیزی تعلق بگیرد، بلافاصله موجود خواهد شد و...
بخش تاریخی، به برخی وقایع دوران محمدخان شیبانی؛ از جمله
جنگ با جانش سلطان و پیروزی بر او،
جنگ با برندق خان،
فتح قلعه کلات،
وفات مادر شاه و شرح مسافرت‌ها و لشکرکشی‌های او به نقاط مختلف؛ از جمله به قلعه ارقوق در قزاقستان، نهر
سیحون، جیحون،
مشهد مقدس و... پرداخته است.
نویسنده در این بخش، ضمن بیان احوال محمدخان شیبانی، پدران و اجداد او، به تشریح کیفیت ممالک و معابر بلاد ترکستان و نحوه فتح آن توسط وی و همچنین وقایع پس از فتح
خراسان اشاره کرده است.
مطالب پایانی، در مورد مهمانی محمدخان در بخارا و ذکر تمامی منازل و مراحل این
سفر، شرح جنگ‌های با قزاق‌ها و غارت‌های ایشان از
بلاد اسلامی و نحوه پیروزی محمدخان بر آن‌ها می‌باشد.
نویسنده، شهرها، دیه‌ها، قلاع و بناهایی را که در سفر خود به ترکستان و خراسان دیده، یکایک با چشمی باز و دقیق نگریسته و قسمت‌های مختلف هر یک را به خوبی وصف کرده و این توصیفات، وضع و شکل این نقاط را تا امروز در این کتاب زنده نگاه داشته است.
بعضی از این مکان‌ها از این قرارند:
بلده سقناق،
شهر سمرقند،
ییلاق کان گل، قلعه ارقوق، قلعه کلات،
عمارت مزار خواجه یسوی، مزار ابوالخیر خان، مدرسه خانیه سمرقند و...
مؤلف در وصف مناظر طبیعی، چون نقاشی چیره دست، تمام زوایا و نهفته‌های طبیعت را نشان داده و مناظر را با قلم خود چنان مجسم کرده است که خواننده پس از خواندن هر وصف، گویی خود شاهد و ناظر آن مناظر بوده است.
توصیفاتی که نویسنده از نهر
سیحون، نزهت بلاد ترکستان، کثرت برف مملکت قزاق، نمک سار سمرقند، رود
سیحون در تحت
یخ، شدت سرمای مملکت قزاق، شب ایلغار، جنگ روز
زمستان،
بهار و علف زارهای صحرای ترکستان و غلیان آب
سیحون کرده، باریک بینی، دقت و قدرت قلم او را به خوبی نشان داده است.
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست
آیات؛
احادیث،
امثال و
کلمات قصار؛
اشعار فارسی، عربی و ترکی؛ لغات و اصطلاحات؛ کتب و رسائل؛ اشخاص، القاب و عناوین؛
مذاهب، طوایف، ایلات، سلسله‌ها، خاندان‌ها، تیره‌ها و مکان‌های مذکور در متن، در انتهای کتاب آمده است.
پاورقی‌ها توسط مصحح، بیشتر به ذکر منابع، املاء صحیح برخی کلمات، معنا و ریشه یابی آن‌ها و توضیح برخی عبارات مشکل متن اختصاص یافته است.
۱- مقدمه و متن کتاب.
۲- سایت خبری بخوان دات کام.
۳- سایت خبری آفتاب.
۴- روزنامه همشهری سه شنبه ۱۰ شهریور ۱۳۸۳.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
