منهج‌المقال فی تحقیق احوال‌الرجال (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال»، تالیف
عالم و رجالی
شیعه،
میرزا محمد بن علی بن ابراهیم استرآبادی (متوفی ۱۰۲۸ ق) استاد
امین استرآبادی است. وی تالیف این کتاب را که در بین سه اثر رجالی او به «رجال کبیر» مشهور است، در ۹۸۶ ق، در
نجف به پایان برده است.
اگرچه مضبوط ترین، متقن‌ترین و مهم‌ترین کتاب رجالی قدما،
رجال نجاشی است که پایه کتاب‌های رجالی بعد از خود در میان
شیعیان است، اما جامع‌ترین کتاب رجالی، «
منهج المقال » است که به واسطه تالیف آن، مؤلفش را به صاحب
رجال شهرت داده و بازمی شناساند . کثرت تعلیقات و حواشی که بر کتاب زده شده، حکایت از اهمیت این کتاب و پذیرش آن از سوی محققین دارد
کتاب‌های رجالی اساسا وابسته به تالیفات قبل از خود و به ویژه رجالیون متقدم است؛ چون شالوده این کتاب‌ها نام افرادی است که گذشتگان، ذکر کرده‌اند؛ بنابراین هر تحقیق جدیدی محدود به پژوهش‌ها و یافته‌هایی است که تاکنون صورت گرفته و همین امر باعث شده
علم رجال ، دانشی بسته و محدود به نظر آید. کتاب «
منتهی المقال فی علم الرجال » از
ابوعلی محمد بن اسماعیل (معروف به رجال ابن
علی) از همین قسم است. این کتاب کاملا از «منهج المقال» استرآبادی و «
حاشیه منهج المقال » از محمدباقر بهبهانی گردآوری و منتج شده است .
بعضی از علمای رجالی چندین کتاب رجالی دارند که
محمد بن علی استرآبادی با سه کتاب:
رجال کبیر (منهج المقال)، رجال وسیط (
تلخیص الاقوال ) و رجال صغیر
(توضیح المقال ) از آن جمله‌اند.
کتاب، شامل سه جزء (جلد) است که در آن نام‌ها به ترتیب حروف الفبای حرف اول و دوم، تنظیم شده‌اند. دو جزء اول، حرف همزه و جزء سوم، حرف باء تا حاء را در بر گرفته است. در مجموع، ۱۳۲۸ نفر در منهج و ۴۱۶ نفر در تعلیقه معرفی شده‌اند. در این کتاب، نام کتاب‌های رجالی مورد استفاده و استناد نویسنده، ذکر شده و برای آنها رمزهایی تعیین شده است. همچنین در ابتدای کتاب، علائم اختصاری که در سراسر کتاب خود برای خاندان
عصمت (علیه‌السّلام) ساخته است و مدارک مورد استناد خود را ذکر می‌کند. کتاب، دارای خاتمه‌ای شامل ده فائده رجالی است.
در ابتدای کتاب، مقدمه‌ای تحقیقی آمده است که در آن شرح حال نویسندگان دو کتاب منهج و تعلیقه آن و مطالبی درباره این دو کتاب و نیز شیوه تحقیقی گروه تحقیق کتاب ذکر شده است. پس از آن تصاویر صفحات متعددی از نسخ کتاب ارائه شده است.
پس از مقدمه فوق و پیش از شروع متن کتاب، پنج فائده به قلم
وحید بهبهانی آمده که در آن نیاز به
علم رجال، گروهی از
اصطلاحات فن رجال،
امارات وثوق ، مدح و قوت
راوی، برخی اصطلاحات این کتاب و چگونگی شناخت حال راوی بیان شده است.
در متن اثر، حالات راویان
شیعه بنابر آنچه
علما نوشته‌اند و نیز سخن
اهل سنت در این باره و حتی شرح حال بعضی رجال اهل سنت ذکر شده است.
متن کتاب، در بردارنده شرح حال رجال حدیث با استناد به کلمات علمای متقدم و متاخر شیعه و
اهل سنت است. در ذیل نام بسیاری از راویان، نام مصدر مورد مراجعه در اخذ مطالب، به همراه توثیق، تضعیف، ضبط بعضی از اسامی، فهرست تالیف‌ها، تاریخ زندگی، طریق‌های ذکر شده، شامل:
راوی و مروی عنه و روایاتی که از
معصومان (علیهم‌السّلام) در خصوص این شخص وارد شده، آورده شده است.
اسامی بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده‌اند.
خاتمه کتاب، شامل چند فایده رجالی است و بعضی از اصطلاحات موجود در اسناد کتاب‌های حدیثی، شرح حال بعضی از
نواب خاص در زمان
غیبت صغری، اسامی و شرح حال مختصر مدعیان نیابت
امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، اسامی و شرح حال اشخاصی که صاحب توقیع بوده‌اند، آورده شده است.
در پایان، طریق
شیخ طوسی و
شیخ صدوق در
مشیخه به هر یک از مشایخ این دو مؤلف که در صدر اسناد کتاب‌های
التهذیب،
الاستبصار و کتاب
من لا یحضره الفقیه آمده، بیان شده است.
همچنین
روایات نقل شده از
رجال الکشی که در بیان جریان‌ها و مذاهب مختلف به طور عام وارد شده‌اند و طرق علامه به شیخ طوسی و
شیخ صدوق،
ابو عمرو کشی و
احمد بن عباس نجاشی آورده شده است.
حاشیه‌های مختلفی بر این کتاب نوشته شده که عبارت‌اند از:
حاشیه مؤلف (
میرزا محمد استر آبادی) (م ۱۰۲۸ ق).
حاشیه
محمد بن حسن عاملی شامی (
محمد سبط) (م ۱۰۳۰ ق).
حاشیه ابو الحسن ابو عبدالله (زنده در ۱۰۵۱ ق)، با عنوان رجال المولی ابی الحسن.
حاشیه
نعمة الله نصیری شیرازی (زنده در ۱۰۵۱ ق).
حاشیه
علی‌اصغر شامی عاملی (ق ۱۱).
حاشیه
عنایة الله قهپایی (م ق ۱۱).
حاشیه
میرزا عبدالله افندی (م ح ۱۱۳۰ ق).
حاشیه
سید عبدالله جزایری شوشتری (م ۱۱۷۳ ق).
حاشیه نصیر الدین رشتی (م ۱۲۷۰ ق) با عنوان کتاب الرجال.
حاشیه
علی حکیم نجفی (م ۱۳۰۰ ق).
حاشیه
احمد بن صالح بحرانی قطیفی (م ۱۳۱۵ ق).
حاشیه شرف الدین
علی بن محمد مرعشی تبریزی (م ۱۳۱۶ ق).
حاشیه
میرزا محمد علی مدرس چهار دهی نجفی (م ۱۳۳۴ ق).
حاشیه سید
محمد علم الهدی کابلی (م ۱۳۶۸ ق).
حاشیه
فضل‌الله زنجانی (م ۱۳۷۰ ق).
حاشیه
سید حسین طباطبایی بروجردی (م ۱۳۸۰ ق).
مرحوم
محمد باقر وحید بهبهانی (م ۱۲۰۶ ق) در شرح این کتاب، تعلیقه‌هایی به همراه پنج فایده رجالی تالیف نموده است که تعلیقه‌های وی، مشهور به التعلیقة البهبهانیة و حاشیة
علی منهج المقال است، فواید پنجگانه این تعلیقه در ابتدای این کتاب، آمده است.
در حاشیه و تکمیل این کتاب،
محمدجعفر خراسانی اصفهانی (زنده در ۱۱۵۱ ق)، کتاب
اکلیل المنهج، و ابو
علی محمد بن اسماعیل مازندرانی (م ۱۲۱۶ ق) در شرح و تکمیل این کتاب،
منتهی المقال را تالیف نموده است.
محقق تهرانی در
الذریعة ، این کتاب را با عنوان الرجال الکبیر و نیز با عنوان‌های رجال السید
المیرزا محمد و الوجیز الکبیر
فهرست نموده است.
در این چاپ از کتاب در بالای صفحه، متن «منهج المقال» و در ذیل صفحه، تعلیقه
وحید بهبهانی بر کتاب منهج المقال آمده است. در تصحیح «منهج المقال» از شش نسخه و در تحقیق تعلیقه
وحید بهبهانی از سه نسخه استفاده شده که اطلاعات آنها در ابتدای کتاب آمده است
. اختلاف نسخ و آدرس مباحث در پاورقی کتاب آمده است. در انتهای هر جلد، فهرست مطالب منهج المقال و تعلیقه به تفکیک ذکر شده است.
منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تألیفات رجالی قرن چهاردهم هجری»، تاریخ بازیابی ۹۵/۲/۲۵. نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
