منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«منتهی المقال فی احوال الرجال»،
اثر محمد بن اسماعیل مازندرانی حائری ، معروف به
ابوعلی حائری (م ۱۲۱۶ ق)، از اعقاب و نوادگان
ابن سینا ، در موضوع
رجال و به
زبان عربی است.
این کتاب دارای مقدمه، اصل و خاتمه می باشد. در مقدمه، پنج مقدمه فرعی ذکر می شود:
۱. تاریخ موالید
معصومان ـ علیهم السّلام ـ ؛
۲. ذکر عده ای که
امام زمان ـ عجل الله تعالی فرجه الشریف ـ را دیده اند یا بر معجزات آن حضرت آگاهی پیدا کرده اند؛
۳. در
کنیه های حضرات معصوم ـ‌علیهم السّلام ـ ؛
۴. بیان اسامی افرادی که در صورت اطلاق (بدون قید) اشتباه می شوند؛
۵. در فوائد مترتب بر
علم رجال و
درایه.
مؤلف, کتاب را بر اساس حروف الفبا سامان داده و در اول هر فرد مورد بحث اقوال عالمانی چون:
میرزا محمد استرآبادی و
علامه وحید بهبهانی را نقل کرده و بعد نظر خود را بیان داشته و سپس حدود پنج فایده را ذکر کرده است.
در اوایل
قرن یازدهم، میرزا محمد بن علی بن ابراهیم استرآبادی (متوفی ۱۰۲۸)، کتاب کبیر رجالی خود موسوم به «منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال» را تالیف کرد. این کتاب مورد توجه بسیاری از فقها و دانشمندان رجال قرار گرفت و عده زیادی بر آن شرح یا تعلیقه نوشتند که «تعلیقة منهج المقال» معروف به «التعلیقة البهبهانیة» از آقا
محمدباقر بن محمد اکمل وحید بهبهانی (متوفی ۱۲۰۵) معروف‌ترین آنهاست.
ابوعلی محمد بن اسماعیل بن عبد الجبار حائری، مؤلف کتاب حاضر، وقتی عدم مراجعه طلاب به دو کتاب فوق را ملاحظه کرد، تصمیم گرفت کتابی رجالی بنویسد که امتیازات آنها را داشته و در عین حال مختصر بوده و از تشویش و پراکنده کاری جلوگیری کند؛ به همین جهت، کتاب «منتهی المقال فی احوال الرجال» را تالیف کرد که نامش ناظر به کتاب «منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال» است.
کتاب، در هفت جلد منتشر شده است که در جلد اول، بعد از مقدمه تحقیق، یک
دیباچه و ۵ مقدمه از مؤلف و متن کتاب ذکر شده است و در جلد هفتم آن، یک خاتمه که حاوی ۵ فائده است، ذکر گردیده است.
کتاب، حاوی تذکره راویانی است که در سلسله
سند روایات نامشان ذکر شده است؛ با این توضیح که مؤلف، «مجاهیل» یا افرادی را که در رجال، نامی از آنها نیامده است، اما در سند روایات وجود دارند، ذکر نمی‌کند؛ با این
استدلال که فایده‌ای در ذکر آنها نیست.
مؤلف، کتاب را به سبک معاجم (به ترتیب حروف الفباء) مرتب نموده؛ یعنی کتاب را با حرف الف شروع کرده و با حرف یاء خاتمه داده؛ با این تفاوت که القاب، کنیه‌ها، کسانی که نامشان با «ابن» شروع می‌شود و نام
زنان راوی را در آخر کتاب آورده است.
در آغاز کتاب، مقدمه مفصلی از محقق آمده که به ضرورت
علم رجال در
مذهب تشیع پرداخته است و چنین بیان داشته که مذهب تشیع، برخلاف
مذاهب اسلامی دیگر، به علم رجال اهمیت ویژه‌ای می‌دهد، زیرا مبتلا به وضاعین
حدیث و منحرفین
شریعت بوده است و به وسیله چند روایت، به
اثبات مدعای خود می‌پردازد.
در ادامه، محقق، مهم‌ترین مصادر رجالی را برمی شمرد و توضیحاتی در باره آنها می‌دهد، سپس به زندگی نامه مؤلف (شیخ ابوعلی حائری)،
و ساختار کتاب،
می‌پردازد و برخی از شروح و تعلیقاتی را که بر این کتاب زده شده است، ذکر می‌کند.
محقق، در پایان مقدمه خویش، روش تحقیق خود را بیان می‌کند و خاطرنشان می‌سازد که برای تصحیح کتاب از سه نسخه استفاده کرده و در این باره توضیحاتی را ارائه می‌نماید.
در ادامه، به نوشته مؤلف می‌رسیم که با دیباچه آغاز می‌گردد.
مؤلف، در
دیباچه ، انگیزه و روش خویش را در تالیف کتاب بیان کرده و سپس به رموز مورد استفاده خود اشاره می‌کند که می‌توان آنها را در چند قسمت خلاصه نمود:
الف)
رمز برای کتاب‌ها مثل:
کشی : کش؛
نجاشی : جش؛
فهرست شیخ: ست؛
رجال برقی : قی؛
رجال
ابن داود : د؛
تقریب
ابن حجر : قب؛
مختصر ذهبی: هب؛
مجمع الرجال : مجمع؛
حاوی الاقوال فی معرفة الرجال : الحاوی؛
نقد الرجال : نقد؛
...
ب) رمز برای اصحاب
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
ائمه علیه‌السّلام :
اصحاب
پیامبر : ل؛
اصحاب
امام علی علیه‌السّلام : ی؛
اصحاب
امام حسن علیه‌السّلام : ن؛
و...
مؤلف، در ادامه، ۵ مقدمه را به شرح ذیل بیان می‌کند:
۱. زندگی نامه مختصری (تولد و وفات) از ائمه علیه‌السّلام و
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم .
۲. گروهی که موفق به دیدار
حضرت مهدی عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف شده‌اند یا اینکه
معجزه آن حضرت را دیده‌اند.
۳. القاب و کنیه‌های ائمه علیه‌السّلام که در بین رجالیون معروف است.
۴. بیان اسامی مشترک رجالیون، چون در این قسمت، امکان
اشتباه زیاد است، مثل «محمد بن الحسین عن محمد بن یحیی»؛ در اینجا مراد از «محمد بن الحسین»، آیا «ابی الخطاب» است یا «
محمد بن الحسین الخزاز » که مؤلف با توضیحاتی این اشکال را برطرف می‌کند.
۵. ذکر ۲۰ فایده که مؤلف از علامه
وحید بهبهانی گرفته است؛
به عنوان مثال، ایشان، اولین فایده را به نقل از استاد خویش چنین ذکر می‌کند: «اگر نجاشی کسی را با عنوان «ثقة» خطاب کرده و متعرض
فساد مذهبش نشده، آن شخص، «عدل امامی» به نظر می‌رسد». ایشان، در ادامه توضیحاتی در این باره می‌دهند.
مؤلف، سپس، وارد متن کتاب می‌شود که با عنوان «آدم ابوالحسین النحاس الکوفی»، آغاز می‌گردد.
مؤلف، در ذیل نام هریک از راویان، کلام میرزا را از «
رجال کبیر » نقل کرده و سپس تعلیقات وحید بهبهانی و آن گاه کلمات علمای دیگر را نقل کرده است. ایشان در معرفی برخی راویان، از اقوال علمای عامه نیز استمداد طلبیده است.
ایشان نظر خود را با «قلت» و یا «اقول» در پایان بیان داشته است.
مؤلف، در خاتمه کتاب، به دوازده فایده رجالی اشاره کرده، اما فقط پنج فایده را توضیح می‌دهد.
ایشان، در فایده اول- با توجه به اینکه در ابتدای بسیاری از اسناد کتاب «
کافی »، لفظ «عدة من اصحابنا» ذکرشده است و این «عده» شامل گروهی از «روات» می‌شود و این باعث
ابهام است- ابهام را از برخی از
اسناد کتاب «کافی» که لفظ مزبور در آن وجود دارد، می‌زداید؛ به این صورت که اگر این «عده»، از «احمد بن محمد بن عیسی»
روایت کرده باشند، مقصود از آن، «محمد بن یحیی العطار، علی بن موسی الکمندانی، داود بن کوره، احمد بن ادریس و علی بن ابراهیم بن هاشم» می‌باشد و اگر از «احمد بن محمد بن خالد»
روایت کرده باشند، مراد، «علی بن ابراهیم بن هاشم، علی بن محمد بن عبدالله بن اذینه، احمد بن عبدالله بن ابیه و علی بن الحسین» است و اگر از «
سهل بن زیاد » روایت کرده باشند، مقصود، «علی بن محمد بن علان، محمد بن ابی عبدالله، محمد بن الحسن و محمد بن عقیل کلینی» می‌باشد.
در فایده دوم، این
روایت را از
شیخ طوسی نقل می‌کند: «خدامنا و قوامنا شرار خلق الله»
و در توضیح آن می‌گوید: «این روایت، به معنی عام خود نیست که شامل عموم خدمتگزاران
ائمه طاهرین گردد، بلکه این را بدین سبب فرموده‌اند که گاهی در میان
شیعیان ، افرادی پیدا می‌شوند که به واسطه نزدیکی با آن ذوات مقدسه، دست به تغییر و تبدیل گفتار آنها زده و چنان که خواهیم گفت، نسبت به آنان
خیانت می‌ورزند».
وی در ادامه، روایتی را نقل می‌کند که مؤید مطلب خود است:
محمد بن صالح همدانی روایت نموده که گفت: نامه‌ای خدمت حضرت امام زمان علیه‌السّلام نوشتم که خانواده من، به من آزار می‌رسانند و با این روایتی که از پدران بزرگوار شما وارد شده: «خدامنا و قوامنا شرار خلق الله» مرا سرزنش می‌کنند.
حضرت در جواب نوشت: خوش به حال شما! آیا این
آیه شریفه را در
قرآن مجید نخوانده‌اید: «و جعلنا بینهم و بین القری التی بارکنا فیها قری ظاهرة»؛
یعنی میان آنها و قریه‌هایی که در آن برکت داده‌ایم، قریه‌هایی ظاهره قرار دادیم.
به خدا
سوگند ، قریه‌ای که خداوند در آن
برکت قرار داده، ماییم و قریه‌های ظاهره شما هستید.
مؤلف، در ادامه، به نقل از تعلیقه وحید بهبانی می‌گوید که منظور از این روایت کسانی هستند که در بیت حضرات معصومین علیه‌السّلام خدمتگذار بوده‌اند و شغلشان خدمتگذاری بوده است.
مؤلف، با تاکید بر اینکه بسیاری از وکلای حضرات معصومین علیه‌السّلام در
غایت جلالت و
وثاقت هستند، به ذکر نام برخی از آنها می‌پردازد.
در فایده سوم، مؤلف، نام برخی از سفرای
امام حسن عسکری علیه‌السّلام و امام زمان عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف را که در مورد آنها
مدح آمده، برمی شمرد و به وسیله روایات در مورد آنها توضیحاتی می‌دهد که برخی از آنها جزء
نواب اربعه امام زمان عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف می‌باشند.
در فایده چهارم، مؤلف، نام جماعتی از کسانی را که ادعای بابیت کرده‌اند، برمی شمرد و روایاتی را در
مذمت آنها نقل می‌کند.
در فایده پنجم، مؤلف، به طرق
شیخ طوسی و
شیخ صدوق پرداخته و از حیث
صحت و
ضعف ، آنها را مورد بررسی قرار داده است،
چون شیخ طوسی (در کتاب «
التهذیب » و «
الاستبصار ») و شیخ صدوق (در کتاب «
من لا یحضره الفقیه »)، از رواتی نقل کرده‌اند که هم عصر آنان نبوده‌اند و لذا باید واسطه‌هایی بین آنها و
سند روایت باشد که از ابتدای سند روایت حذف کرده‌اند (که به آن طریق می‌گویند).
مؤسسه آل البیت علیه‌السّلام ، در دویستمین سالگرد وفات مرحوم ابوعلی حائری، این کتاب را تصحیح و جلد نخست آن را چاپ کرده است. این تصحیح، بر اساس دو نسخه خطی انجام شده که یک نسخه آن ظاهرا خط خود مؤلف است که در
دانشگاه تهران وجود دارد. کثرت پاورقی‌ها و
اصلاح نام افرادی که در متن کتاب آمده، اما با مصادر اصلی مطابق نیستند، حکایت از تلاش و رنج و زحمت فراوان مصححان و محققان آن مؤسسه دارد.
محقق در ابتدای کتاب، بعد از مقدمه اش چند تصویر از کتب خطی را که در تصحیح مورد استفاده قرار داده، به نمایش گذارده است.
کتاب، حاوی پاورقی‌هایی است که بیشتر به ذکر منابع پرداخته و در برخی مواضع، به
اختلاف نسخ اشاره دارد.
فهرست محتویات هر جلد، در پایان همان جلد ذکر شده است.
اکمال منتهی المقال از
شیخ محمد علی بن قاسم الحائری (از شاگردان
صاحب فصول).
این کتاب، به کوشش موسسه ال البیت ـ‌علیه السّلام ـ ،در
قم انتشار یافته است.
نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
سایت اندیشه قم
