منتخب التواریخ (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«منتخب التواریخ»، اثر
عبدالقادر بداونی از آثار مهم و با ارزش دوره ی اسلامی
هند است که گاهی تاریخ بداونی هم خوانده می‌شود. این کتاب به سبب دید انتقادی، آزادمنشی و صراحت لهجه ی مولف، از بدو تالیف مورد توجه قرار گرفته است.
مولف کتاب را پنهانی نوشته است و کسی تا ده سال پس از
مرگ اکبر؛ یعنی تا سال ۱۰۲۴ ق از آن کتاب آگاهی نداشته است. خانی خان، مولف
منتخب اللباب می‌نویسد که کتاب نخستین بار در دهمین سال
سلطنت جهانگیر در دسترس قرار گرفت؛ اما به سبب لحن تند آن توقیف شد.
بخش اعظم منتخب التواریخ، منتخبی از
طبقات الکبری است، به اضافه ی اطلاعاتی که بداؤنی از دیگر کتب تاریخی، نظیر تاریخ مبارک شاهی تالیف
مبارک مروزی،
نظام التواریخ تالیف
قاضی بیضاوی،
لب التواریخ تالیف
یحیی قزوینی و برخی مطالب جزئی است که خود بر آن‌ها افزوده است. البته در دوره سوری (۰۹۴۷- ۹۶۲ ق) و دوره ی اکبر (۹۶۳- ۱۰۰۴ ق) که سال
وفات مولف است، عبدالقادر از مشاهدات، یادداشت‌ها و خاطرات شخصی بهره برده است.
کتاب که شامل سه جلد می‌باشد.
در جلد اول خود حاوی یک مقدمه، شامل
حمد خداوند،
نعت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
خلفای راشدین، فواید تاریخ، سبب تالیف و روش کار و یک بخش اصلی شامل ده طبقه به شرح زیر است:
طبقه اول: تاریخ
هند در دوره ی
غزنویان از سبکتگین تا خسرو ملک (۳۶۷- ۵۸۲ ق).
طبقه دوم: تاریخ
غوریان از
غیاث الدین محمد تا
قتل معزالدین محمد
غوری (۵۵۲- ۶۰۲ ق).
طبقه سوم: تاریخ
ممالیک (غلامان) از قطب
الدین ابیک تا عزل شمس
الدین کیکاوس (۶۰۲- ۶۸۹ ق).
طبقه چهارم: تاریخ
خلجیان از جلال
الدین خلجی تا قتل مبارک خلجی (۶۸۹- ۷۲۰ ق).
طبقه پنجم: تاریخ
تغلقیان از
سلطان غیاث الدین تغلق تا سلطان محمود تغلق (۷۲۰- ۸۱۷ ق).
طبقه ششم: تاریخ
سادات از سید خضرخان تا سید علاء
الدین (۸۱۷- ۸۵۵ ق).
طبقه هفتم: تاریخ
لودیان از بهلول لودی تا قتل ابراهیم لودی (۸۵۵- ۹۳۲ ق).
طبقه هشتم: تاریخ
تیموریان دوره ی اول از بابر تا اخراج همایون از دهلی (۹۳۲- ۹۴۷ ق).
طبقه نهم: تاریخ
سوریان از تسلط شیرخان سوری بر دهلی تا سقوط سوریان (۹۴۷- ۹۶۲ ق).
طبقه دهم: تاریخ
گورکانیان دوره دوم.
جلد دوم: وقایع دوران سلطنت جلال
الدین محمد اکبر پادشاه (۹۶۳- ۱۰۱۴ ق) می‌باشد.
و جلد سوم: تذکره ی احوال
شعرا، مشایخ،
علما و فضلای زمان تیموریان هند می‌باشد. این جلد حاوی
زندگی نامه و آثار بسیاری از علماء
مشایخ متصوفان و شاعرانی است که اکثرا از
ایران به هند رفته‌اند و به دربار اکبر پیوسته‌اند. وی در این جلد از احوال ۳۸ تن از مشایخ و ۶۹ تن از فضلایی که خود ملازم آنان بوده و نزد آنان تلمذ کرده؛ چون
قاضی نورالله شوشتری و پانزده تن از اطباء معروف عصر اکبر شاهی سخن گفته است.
لازم به ذکر است که در پایان هر جلد، فهرست
آیات،
احادیث، عبارات عربی،
واژه نامه و فهرست عام اسامی تهیه و ارائه شده است.
ارزشمندترین بخش کتاب، طبقه نهم و دهم آن است که مولف خود شاهد و ناظر حوادثی بوده که آن‌ها را به رشته ی تحریر درآورده است. این دو بخش به تنهایی بیش از نصف حجم کتاب را به خود اختصاص داده‌اند. به ویژه حوادث دوران اکبر که خود مجلدی جداگانه (جلد دوم) است. از آن جا که عبدالقادر از ندیمان و نزدیکان اکبرشاه بود و در دستگاه او اعتبار و با بزرگان عصر خود آشنایی داشت، نوشته‌های او از نظر تاریخی اهمیت فراوانی پیدا کرده است.
تاریخ بداؤنی را شخصی به نام طهماسب قلی در سال ۱۰۴۹ ق خلاصه کرده است که نسخه‌ای از آن در برلین موجود است. جلد اول کتاب را رانکینگ در ۱۸۹۵ م، جلد دوم آن را لوو در ۱۸۸۴ م، جلد سوم آن را هیگ در سال ۱۸۹۹ م در کلکته به انگلیسی ترجمه و چاپ کرده‌اند.
متن فارسی کتاب بین سال‌های ۱۸۴۴ تا ۱۸۶۹ م به تصحیح مولوی احمد علی صاحب، اهتمام کبیرالدین احمد و کپتان ولیم تاسولیس صاحب در کالج پریس کلکته به چاپ رسیده که اکنون نسخه‌های آن حتی در شبه قاره هم کمیاب و حتی نایاب است.
در ایران، ابتدا جلد سوم آن از روی تصحیح مولوی احمد علی صاحب، با مقدمه و اضافات دکتر توفیق ه- سبحانی در سال ۱۳۷۹ از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی منتشر شد.
اینک جلدهای اول و دوم منتخب التواریخ نیز بر اساس همان تصحیح مولوی احمد علی صاحب، با مقدمه و اضافات دکتر توفیق سبحانی از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی انتشار یافته است.
طبق نوشته ی دکتر توفیق سبحانی، در پیش گفتار کتاب، منتخب التواریخ نخستین
تاریخ فارسی هند که در آن از شیوه ی انتقادی استفاده شده است و از این دیدگاه، این کتاب در تاریخ نویسی
شبه قاره هند تاثیر فراوان داشته و تاریخ نویسی را در آن سرزمین غنا بخشیده و تاریخ را به راهی نو کشانده است.
به نظر ایشان عبدالقادر، به معنی واقعی کلمه مورخی امین و با انصاف است. برخلاف مورخان درباری، نه لحن متملقانه دارد و نه بنابر مصلحتی حقایق را پوشیده می‌کند. عبارات وی روان و روشن است و در عین حال از ریزه کاری‌های ادبی و طنز ظریف خالی نیست. مولف چون طبع شعر هم داشته، کلام خود را به ابیاتی از خود و شاعران گوناگون زینت داده است. به علاوه در بسیاری از رویدادها و درگیری‌ها از دوان شاعران نمونه‌هایی را نقل کرده است و بسیاری از اشعار تاریخی که اگر عبدالقادر آن‌ها را نقل نمی‌کرد، بی گمان از میان می‌رفت، به این طریق در کتاب او محفوظ مانده است.
نثر کتاب، نه چنان مشکل است که از نثرهای مغلق به شمار آید و نه در توجه به آرایه‌های لفظی و معنوی دچار افراط شده است که موجب ملال خاطر خواننده شود. زبان
طنز مولف هم واقعا بدیع است.
مقدمه و متن کتاب و مقاله‌ای از کتاب ماه تاریخ و
جغرافیا، مهر ۱۳۷۹، نویسنده نادره جلالی.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
