ملامحمد بن صادق خطای شوشتری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خطای شوشتری، ملامحمدبن صادق، متخلص به خطا،
نویسنده و
شاعر و
موسیقی شناس و سیاح ایرانی است.
او در اواخر سده دوازدهم و اوایل سده سیزدهم که حدود بیست سال در
هندوستان بوده است. او سرگذشت خود را در
جام جهان نما به تفصیل آورده است. به گفته خودش در شوال ۱۱۷۵ در
شوشتر به دنیا آمد. وقتی در ۱۱۸۷ اوضاع شوشتر ناآرام شد، به
کربلا رفت و آموزشهای ابتدایی را دید. در همین دوره از
بغداد نیز دیدن کرد. پس از درگذشت پدر و مادرش، در پانزده یا شانزده سالگی به
بهبهان نزد مادربزرگ خود رفت. محمدجعفرخان،
بیگلربیگی کهگیلویه و بهبهان، او را به
پسرخواندگی پذیرفت و عدهای از دانشمندان را برای تعلیم و تربیت وی گماشت.
خطا در رمضان ۱۱۹۴ به سبب درگیریهای محلی در بهبهان همراه محمدجعفرخان از بهبهان گریخت و به
شیخ ناصرالدین ، حاکم
بوشهر پناه برد.
سپس از بوشهر به
شیراز رفت و مهمان محمدزال خان بن رستم، صاحب دهستان خشت، شد. وی در آن جا
ازدواج کرد و صاحب فرزند شد و سه سال در آن جا ماند. وقایع
عزل و
نصب شاهان
زندیه (حک: ۱۱۶۴ـ ۱۲۰۸) سبب ناآرامیهای گسترده در ایران شد. این هرج ومرج به دهستان خشت نیز رخنه کرد و خطا با خانواده خود به بوشهر بازگشت و به
بازرگانی پرداخت.
در همان ایام
سلطنت زندیه منقرض شد و
قاجاریان (حک: ۱۲۱۰ـ۱۳۴۴) به سلطنت رسیدند.
تغییر و تحول حکومت موجب ناآرامی کشور شد و خطا با همسر خود به
کربلا رفت و در آن جا به خدمت علما مشغول شد. سپس خانواده خود را به دو تن از بزرگان کربلا سپرد و برای تامین معاش به هند رفت. در ۱۲۰۹ به هند رسید و عازم
لکهنو، پایتخت حکومت شیعی اوده، شد (دیوان بیگی، ج۱، ص۵۷۲؛.
در آن جا
لعل بهادر، نخست وزیر حکومت اوده، او را نزد نواب آصف‌الدوله محمدیحیی علیخان بهادر برد که از او
خلعت دریافت کرد و از مقربان وی شد.
پس از وفات
آصف الدوله در ۱۲۱۲، نواب تفضل حسین خان، ریاضی دان و حکیم دربار آصف الدوله، از خطا حمایت می‌کرد. او نیز در ۱۲۱۵ درگذشت و خطا به نواب
سعادت علی خان (متوفی ۱۲۲۹) روی آورد و هجده سال در خدمت وی بود.
پس از وفات او منصب وزارت به نواب غازی الدین حیدر رسید که در ۱۲۳۵ شاه مستقل گردید. خطا به او پیوست و اثرش
جام جهان نما را به نام او موشح ساخت.
به گفته
محمدمظفر حسین صبا (ص ۲۴۱) خطا تا دوره نواب سعادت علیخان زندگانی نمود، اما از
جام جهان نما برمیآید که او پس از آن زمان هم زنده بوده است.
او در لکهنو درگذشت و در همان جا به خاک سپرده شد. گویا خطا خانواده خود را از
کربلا به لکهنو خوانده بود، زیرا پسرش میرزاعلی (متوفی ۱۲۳۴)، که به
صواب شوشتری معروف بوده و به زبان فارسی شعر میسروده، نیز در اوایل جوانی در لکهنو درگذشته است.
سرودهها و نوشته‌های خطا بسیار است. زمانی که در
ایران به سر می‌برد بیست هزار بیت در
مصائب اهل بیت علیهم‌السّلام سروده بود و به گفته خودش در اندک مدتی نوشته‌های منظوم و منثور وی مورد توجه قرار گرفت.
او در نظم بیش تر به
قصیده و
قطعه پرداخته و
عبداللطیف شوشتری وی را سراینده‌ای نغز گفتار و در قصیده‌سرایی پیرو
سلمان ساوجی دانسته است. نمونه اندک غزلیات وی که در
جام جهان‌نما (خم دوم) دیده می‌شود از شیرینی و لطافت عاری است، اما قصاید و قطعات او استوار است.
آثار او عبارت‌اند از:
۱)
مهر و ماه، مثنویای که در ایام تحصیل در بهبهان سروده بود. هیچ نسخهای از این کتاب موجود نیست
۲)
جام جهان نما، که مهمترین اثر خطاست. او این کتاب را هنگام اقامت در
لکهنو تالیف کرد و به نواب
غازی‌الدین حیدر پیشکش کرد. این کتاب دایرةالمعارفی است، مشتمل بر مقدمه‌ای طولانی، هشت میخانه (فصلهای اصلی کتاب) و یک خاتمه، که هر میخانه نیز تقسیمات فرعی دارد
. در مجموع در این کتاب نوشته‌هایی مربوط به [[علوم طبیعی، شعر و
بدیع،
جفر،
رمل،
کیمیا،
عقاید فرق
شیعه و
سنی و
زردشتی،
تصوف،
فلسفه،
ستاره شناسی، هیئت]]،
جغرافیا،
موسیقی، تاریخ و ادب درج شده است.
البته ارزش اصلی این کتاب منحصر موسیقی، به مطالبی است که درباره تاریخ معاصر آورده است. از فوائد این کتاب مطالبی است که مؤلف درباره علوم جدید نوشته، که از نظر تاریخ علوم و مطالعه نخستین برخوردهای مسلمانها با
اروپا وعلوم و معارف اروپایی ارزشمند است.
نسخه‌های این کتاب در مجموعه شیرانی دانشگاه
پنجاب لاهور (ش ۲۱۲۷/ ۵۱۳۹؛
و کتابخانه شخصی خورشید احمدخان (ش ۵)، مدیر روزنامه مرکز اسلامآباد، در ۷۳۰ صفحه موجود است.
۳)
بحرالبکا، که آن را پیش از ۱۱۹۴ تالیف کرده بود. مجموعهای از
نثر و
نظم، مشتمل بر یک چشمه، چهار نهر و شصت دجله که در بیان
مصائب ائمه علیهم‌السّلام به ویژه مصیبت حضرت
امام حسین علیه‌السّلام است. متن این رساله با حذف مطالب منثور و بعضی منظومات در
جام جهان
نما (خم اول، میخانه هفتم) نقل شده است.
۴)
شوشتری گفتار ، مجموعهای از
مثنویات،
ترجیع‌بند، قطعات تاریخ،
غزلیات،
رباعیات، لطایف و ظرایف و
تعبیر خواب است. متن این مجموعه نیز در
جام جهان نما (خم دوم، میخانه هفتم) درج شده است.
۵)
بحر وصال ، در قالب
مثنوی و در بیان داستان عاشقانه پسر ایرانی مقیم بنارس و دختر راجای هند است. متن این مثنوی نیز در شوشتری گفتار گنجانیده شده است. نسخه مستقل از این مثنوی در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
۶)
کنزالملوک ، مجموعه اقوال و نصایح حکماست که خطا آن را در
کربلا به نظم درآورده و در شوشتری گفتار نیز نقل کرده است.
۷)
دیوان خطا که مشتمل بر حدود دوازده هزار بیت بوده است.
میرعبداللطیف خان شوشتری (۱۱۷۲ـ۱۲۲۰) که همشهری و دوست خطا بوده و در ۱۲۰۳ به هند وارد شده و سلطان الواعظین ابوالفتح حسنی حسینی اصفهانی که در ۱۲۲۱ به هند سفر کرده است، هر دو ملا خطا را در لکهنو و فیض آباد دیده‌اند و از مهارت او در
تعزیه خوانی و
موسیقی و شاعری سخن گفته‌اند.
(۱) آقابزرگ طهرانی.
(۲) عبدالله بن نورالدین جزایری، کتاب تذکره شوشتر، اهواز: کتابفروشی صافی، (بی تا)، چاپ افست تهران ۱۳۴۸ش.
(۳) محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ج۱۶، تهران ۱۳۵۷ش.
(۴) احمد دیوانبیگی، حدیقةالشعراء، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۶ش.
(۵) عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفةالعالم، و ذیلال تحفه، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ش.
(۶) محمدمظفر حسینبن محمد یوسف علی صبا، تذکره روز روشن، چاپ محمدحسین رکن زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ش.
(۷) نورمحمد مجیدی کرائی، تاریخ شهرستان بهبهان،) تهران (۱۳۷۸ش.
(۸) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش.
(۹) عارف نوشاهی، «ملا خطای شوشتری»، تحقیقات اسلامی، سال ۴، ش ۱ و ۲ (۱۳۶۸ش).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خطای شوشتری، ملامحمدبن صادق»، شماره۷۱۲۲.
