ملا محمدهاشم خراسانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ملا محمدهاشم خراسانی (۱۲۸۰ یا ۱۲۸۴-۱۳۵۲ق)، از فقهاء و مورخان
شیعه و مشاهیر رجال
خراسان و از نویسندگان در فن احادیث، اخبار، تواریخ و رجال بود.
وی از شاگردان
سید علی حائری یزدی،
اسماعیل ترشیزی،
حسنعلی تهرانی، ملا
محمدعلی فاضل خراسانی،
سید اسماعیل صدر اصفهانی و
ملا محمدکاظم خراسانی بود. او تالیفات بسیاری دارد که مهم‌ترین و مشهورترین آنها کتاب
منتخب التواریخ است، همچین
رساله ربائیه و رضاعیه را به آخوند خراسانی و سید اسماعیل صدر ارائه نموده و آن دو بعد از ملاحظه مطالب، آن‌را موافق فتوای خود یا احتیاط دانسته‌اند. ملا هاشم در سال
۱۳۵۲ق مطابق با ۱۳۱۲ش در
مشهد درگذشت و در
حرم امام رضا (علیه‌السلام) دفن گردید.
محمدهاشم خراسانی فرزند ملا محمدعلی بن ملا محمد بن ملا آقا بابا بن محمدباقر مشهدی است. البته برخی منابع، نام پدر وی را محمد
و نام خودش را هاشم
نوشته‌اند.
وی در
ماه صفر سال
۱۲۸۰ق یا
۱۲۸۴ق در
مشهد به دنیا آمد. در فهرست
کتابخانه آستان قدس رضوی، تولد او را
پنج شنبه از
ماه رمضان ۱۲۸۰ ق ذکر کرده‌اند.
البته تردید در تاریخ تولد ایشان چنان‌که استاد
سید محمدعلی روضاتی اشاره فرموده‌اند، از خود ملا هاشم است. چرا که وی در ذیل وقایع سال ۱۲۸۴ ق در
منتخب التواریخ می‌نویسد: «گویا تولد حقیر- جامع این مختصر- هم در این سال بوده». این عبارت، نشان از عدم اطلاع دقیق خود او از تاریخ ولادتش است.
پدر وی، یعنی ملا محمدعلی، نزدیک هفتاد سال در آستانه مقدس رضویه (علیه‌السّلام) به خدمت فراشی مشرف بوده است.
مختصری از زندگی‌نامه ملا هاشم از زبان
معلم حبیب‌آبادی و
علامه تهرانی بیان می‌شود.
دانشمرد و مورخ مرحوم معلم حبیب‌آبادی، در سفری به مشهد مقدس در حیات آیت الله حاج ملا محمدهاشم خراسانی، خدمت او رسیده و مجلداتی از منتخب التواریخ را از وی هدیه گرفته است. در حاشیه همین کتاب، شرح‌حال مختصری از مؤلف آورده که ذکر بخشی از آن خالی از لطف نیست: «بدان که مؤلف این کتاب مستطاب، علیه الرحمه، جناب عالم عامل ربانی و فاضل کامل صمدانی، مرحوم
حاجی ملا هاشم خراسانی (قدس‌الله‌تعالی‌سره‌العزیز) است که از اجله علمای عصر و اعزه فقهای دهر و مشاهیر رجال خراسان و صنادید مراجع آن سامان.
و از آنجا که بهترین معرف برای تعرفه مراتب و مقامات هر کسی، کتب و کلمات و تإلیف و نوشتجات او است، لذا به موجب مطالعه مطاوی همین کتاب، به درستی و راستی دانسته می‌شود که آن فقیه فاضل و نویسنده کامل در فن احادیث و اخبار و تواریخ و رجال، تتبع و استقصائی بلیغ داشته، و پایه خوش‌سلیقگی را در تالیف و تلفیق تواریخ و روایات و تدوین قصص و حکایات، به مقامی عالی گذاشته، و در
اخلاص و ارادت به حضرات
معصومان (صلوات‌الله‌علیهم‌اجمعین) و محبت به خاندان رسالت و ولایت همانا بی‌اختیار بوده، و خلقت طینت خود را از فاضل طینت ایشان به خوبی آشکار نموده، روانش به فردوس اعلی شاد و حشرش با همان بزرگواران باد، ... و در سنوات ۱۳۱۰، ۱۳۱۹ و ۱۳۲۲، سه سفر به
مکه متبرکه و
مدینه منوره مشرف گردید، و غیر از آن که در خلال آنها به زیارت ائمه
عراق فیض یاب می‌شد، سه سفر نیز مستقلا به
نجف اشرف و کربلای معلی رهسپار و از زیارت قبور مطهره آن بزرگان، قرین مسرت و افتخار آمد، و بالاخره، خود در مشهد مقدس در محله بالا خیابان در کوچه مرحوم
حاجی شیخ محمدتقی بجنوردی، ساکن و به تالیف و تصنیف و اجرای احکام شرعیه و لوازم نیابت عامه اشتغال ورزید. و این حقیر در
ماه صفر سنه ماضیه (۱۳۵۲) که در آن زمین برین مشرف بودم، مکرر خدمت ایشان مشرف و از دیدار مبارکش قرین عزت و شرف بودم.
و هر روزه در
مسجد گوهرشاد از اوایل
طلوع آفتاب تا تقریبا دو ساعت از روز برآمده، مشغول مسئله گفتن بود، بدین‌نحو که فقط مانند مجلس درس، بر روی زمین نشسته و در حدود سی- چهل نفر دور او حلقه زده و کتاب
العروة الوثقی آقا
سید محمدکاظم یزدی (اعلی‌الله‌مقامه) را عنوان نموده و از روی کتاب، عین عبارت مسئله را به
زبان عربی می‌خواند و پس از آن، مطلب را به
زبان فارسی گفته، و اگر از فتاوی فقهای ثلاثه عصر حاضر، جناب آقای
حاجی شیخ عبدالکریم حایری، آقا
سید ابوالحسن اصفهانی و آقای
میرزا محمدحسین نایینی (سلمهم‌الله‌تعالی) چیزی با آنها اختلاف داشت، از روی حواشی مدونه آنها، بر آن که باز حاضر بود، به عین عبارت می‌خواند و به پارسی ترجمه و بالاخره خوب تفهیم می‌کرد».
علامه تهرانی در مورد ملا هاشم خراسانی چنین می‌نویسد:
الشیخ الفاضل الورع التقی الصالح، الحاج مولی هاشم بن محمد علی الخراسانی المشهدی- دامت برکاته-، من الفضلاء الاتقیاء الاخیار الموجه الموثوق به عندالخواص والعوام. یقیم الجماعة و یعلم الاحکام بالمشهد المقدس الرضوی، علی مشرفه السلام.
از مختصر شرح احوالی که در منابع برای خراسانی نوشته‌اند، فهرستی از اساتید وی به دست می‌آید:
۱. آقا میر
سید علی حائری یزدی (م
۱۳۳۰ق)؛
۲. آقا شیخ
اسماعیل ترشیزی (م ح
۱۳۴۰ق)؛
۳. حاج شیخ
حسنعلی تهرانی (م
۱۳۲۵ق)؛
۴. حاج ملا
محمدعلی فاضل خراسانی (م
۱۳۴۲ق)؛
۵.
سید اسماعیل صدر اصفهانی (م
۱۳۳۷ق)؛
۶. ملا
محمدکاظم خراسانی (م
۱۳۲۹ق).
خراسانی، از برخی
اجازه نقل حدیث داشت که حاج شیخ حسنعلی تهرانی، سید حسن صدر، حاج شیخ
محمدباقر بیرجندی، از جمله مشایخ اویند. متن اجازه سید حسن صدر به خراسانی در پایان
وسیلة الامان من تسویلات الشیطان که از آثار مجاز است، چاپ شده است.
ملا هاشم خراسانی، علاوه بر کتاب مفصل منتخب التواریخ که در حیات مؤلف در سال
۱۳۵۰ق به چاپ رسیده، آثار و یادگارهای دیگری نیز دارد که بر اساس فهرستی که مرحوم معلم حبیب‌آبادی
آورده، چنین است:
۱. رساله‌ای در ارث؛
۲. رساله‌ای در نفقات؛
۳. رساله‌ای در قبله و اوقات نماز یومیه؛
۴. رساله‌ای در ربا؛
۵. رساله‌ای در رضاع؛
۶. رساله‌ای در مقدمات حج؛
۷. رساله‌ای در شرایط معاملات؛
۸. کتاب «وسیله الامان» از اخطار شیطان در حال احتضار؛
۹. کتاب «
غایة الآمال» در موجبات حسن خواتیم اعمال؛
۱۰. کتاب «المجالس» در مطالب متفرقه؛
۱۱. کتابی در اخلاق؛
۱۲. رساله‌ای در خلل نماز؛
۱۳. رساله‌ای در ارکان نماز؛
۱۴. رساله‌ای در خمس؛
۱۵. رساله‌ای در اوزان؛
۱۶. رساله‌ای در طلاق؛
۱۷. رساله‌ای در تجوید؛
۱۸. منتخب التواریخ؛
۱۹. رسائل متفرقه در فقه؛
۲۰. حاشیه بر
عروة الوثقی؛
۲۱. حاشیه بر
نجاة العباد؛
۲۲. حاشیه بر
منهج الرشاد؛
۲۳. حاشیه بر آداب التجارة.
حاج ملا هاشم خراسانی، دو رساله در بحث احکام
ربا و احکام
رضاع، تالیف کرده است و زمان تشرف به
عتبات عالیات، آن‌را به آخوند خراسانی و سید اسماعیل صدر (م ۱۳۳۸ق) ارائه نموده است. آن دو بزرگوار بعد از ملاحظه مطالب، آن‌را موافق فتوای خود یا
احتیاط دانسته‌اند و در مواردی نیز اصلاح نموده‌اند. بعد از ایشان نیز این دو رساله، مورد حاشیه‌نگاری برخی از مراجع و فقها بوده است.
متن تقریظ آخوند بر این دو کتاب (
رساله ربائیه و رضاعیه) چنین است:
بسم الله الرحمن الرحیملا یخفی انه لما کان مؤلف هاتین الرسالتین الشریفتین الربائیة والرضاعیة عادلا ثقةجلیلا، اذنت له التصدی للامور الحسبیة التی لا یجوز التصدی لها لغیر الحاکم الشرعی باذنه، فیجوز لجنابه التصرف فیها بالمباشرة وغیرها و یجوز لغیره الرجوع الی جنابه فیها کما یجوز الرجوع الیه فی اخذ الاحکام ومسائل الحلال والحرام وکذلک الرجوع الی الرسالتین، فقد وجدت ما فیهما مطابقة للفتوی اوالاحتیاط ولله در مؤلفهما العالم الحاج ملا محمد هاشم- وفقه الله تعالی لمراضیه وجعل مستقبل امره خیرا من ماضیه- فقد اجاد فی تالیفهما واتی بما هو فوق المراد فی توصیفهما.
حرره الاحقر الجانی محمد کاظم الخراسانی.
ملا هاشم خراسانی، در
روز شنبه، اول
ذی حجه ۱۳۵۲ق مطابق با ۲۶ اسفند ۱۳۱۲ ش، در مشهد مقدس درگذشت. پیکر او پس از تشییع باشکوهی، در جوار مضجع
حضرت ثامن الائمه (علیه‌السّلام) در آستانه دار الحفاظ مبارکه به خاک سپرده شد.
ملا هاشم خراسانی چهار
پسر و سه
دختر داشت که پسر بزرگشان مرحوم حاج شیخ محمد، از ائمه جماعت جامع گوهرشاد بود و در
۱۳۸۱ق درگذشت.
مهم‌ترین منابع شرح‌حال و آثار او چنین است:
مکارم الآثار؛
ضمیمه تاریخ علمای خراسان؛
فهرست مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی؛
فهرست کتابخانه رضویه؛ منتخب التواریخ؛
مشاهر مدفون در حرم رضوی.
• نرم افزار مجموعه آثار آخوند خراسانی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
