مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، تالیف میر
سید علی حائری تهرانی است.
نام کامل آن «مقتنیات الدرر و ملتقتات الثمر»، به زبان عربی و در ۱۲ جلد به نگارش در آمده است. ویژگی مهم این تفسیر تربیتی و هدایتی بودن آن است که مفسر با توجه به نیازهای اجتماعی مخاطبان خود القا کرده است. شامل تمام قرآن بوده و پس از تدریس شفاهی، اقدام به
تدوین آن نموده است، جمع بین عقل و نقل نموده اما جلوه نقلی آن بیشتر است.
حائری تفسیر خود را بدون مطرح کردن بحثهای مقدماتی تفسیر و توضیح روش خود، از ابتدای
سوره حمد آغاز کرده است و در آن از مفسرین، فقها، عرفاء و اهل ادب مطالبی نقل می‌کند.
مفسر در مقدمه‌ای کوتاه، ابتدای تفسیر در بیان انگیزه خود می‌نویسد: «با تامل در فروش
یوسف علیه‌السّلام در بازار، به ذهنم آمد که من نیز درری که از طرق مختلف جمع آوری نموده، تقدیم محبوب نمایم تا از اهل قرآن محسوب گردم، به این منظور درری که از بخور زاخره و ثماری که از کتب تفاسیر از اساتید کسب کرده‌ام، عرضه کنم، بدین جهت آن را مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر نام نهادم.»
مؤلف دارای تفسیر دیگری به فارسی است که برای شاگردان خود در تهران بیان نموده است و اکنون مخطوط می‌باشد.
روش وی چنین است که آراء و نظریات مفسران را در ذیل آیات آورده و سپس نتیجه گیری تربیتی و اخلاقی می‌کند. این تفسیر جزء تفاسیر مختصر و ساده محسوب می‌گردد که تنها به تبیین آیات تلاش دارد، و مباحث ادبی و نکته‌های لغوی و بلاغی کمتر در آن به چشم می‌خورد
. قصص قرآن را با
ایجاز بیان می‌کند. شیوه ورود و پرداختن به مطالب در هر سوره بدین گونه است که در آغاز با اسم سوره و مشخص کردن مکان و
زمان نزول و اختلافاتی که در تاریخ در این باره هست، بحث خود را شروع می‌کند.
درباره فضیلت سوره و قرائت آن، اگر روایتی باشد، یاد می‌کند و آنگاه با تفسیر الفاظ، کلمه به کلمه و آیه به آیه با رعایت اختصار، ادامه می‌دهد. سپس به شرح و توضیح معانی آیات می‌پردازد که در این بخش از روایات، اقوال اعلام و مفسرین استفاده نموده است. در نقل روایات،
سند و مصدر آن را ذکر نمی‌کند) در اقوال نیز اغلب اینچنین است. در روایات
اسباب النزول، فضل قرائت و مرویات از
ائمه اطهار «علیهم السلام» به بررسی صحت و سقم آن نمی‌پردازد، حتی اگر مخالف عقیده
شیعه باشد مانند ج۱ ص۲۵۶ درباره
عصمت ملائکه.
مفسر در روایات و اخبار اسرائیلیه... ، بنا را بر عدم نقل و یا رد کامل آنها نگذاشته است، به این جهت در برخی موارد به نقل آنها، با وجود
متعارض بودن روایات، می‌پردازد، بدون اینکه در مقام
ترجیح برآید. به عنوان نمونه در ذکر قصه
هاروت و
ماروت و اینکه
سحر بر آنها نازل شده باشد، و درباره
مسخ و افتتان آنها، روایات مؤید وقوع و عدم وقوع این امور را با هم نقل نموده می‌نویسد: «و لعل اختلاف الاقوال من الرموزات و الذی خوطب بالقرآن اعرف به» «شاید اختلاف اقوال، از رموز مسئله باشد، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ائمه علیه‌السّلام به این امور آگاهترند.»
ایشان هیچ گونه بحثی در تطبیق این قصه و وقایع آن با موازین شرعی و عقلی و ترجیح یکی از دو قول، مطرح نکرده‌اند.
وی در مسائل کلامی به اعتبار تفکر شیعی خود، عقاید شیعه امامیه را پی گیری و مطرح می‌کند، در مسائلی مانند
خلق قرآن، عدم
سهو انبیاء،
امامت،
عصمت،
رؤیت الله، افعال عباد و... دیدگاه
شیعه را بیان می‌دارد. به عنوان نمونه، ذیل آیهدر
«انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون»
بعد از نقل اخبار وارده از
ابن عباس، مجاهد و سدی و روایت
امام باقر «علیه السلام» و
امام صادق «علیه السلام» در اینکه این آیه درباره
حضرت علی علیه‌السّلام هنگام صدقه دادن انگشتر در حال
رکوع، نازل شده است، به بحث درباره لفظ «
ولی» و اینکه در این آیه معنای آن «ناصر» نمی‌تواند باشد، می‌پردازد و آن را دلیل بر
امامت ایشان می‌داند.
همانطور که اشاره رفت، ایشان بحث مستقلی درباره مقدمات تفسیر، از جمله مسائل
علوم قرآنی نداشته‌اند: اما لابلای مطالب، به تناسب به برخی از آنها می‌پردازد. مانند بحث قدیمی
حدوث و قدم قرآن در
ذیل آیه اول
سوره یوسف علیه السلام.
بحث فقهی در آیات احکام را به اختصار با ذکر اقوال و استدلال آنها برگزار می‌نماید.
از تفسیر
مجمع البیان و تفسیر رازی به تناوب مطالبی نقل می‌نماید. مطالب عرفانی را در حد محدود، از
تاویلات نجمیه مانند
(درباره حروف ذیل بسم الله) و
لطائف الاشارات شیخ
احمد بونی، نقل می‌کند.
گاه نیز به مقدار خیلی کم از جملات فارسی استفاده می‌نماید مانند
از تفاسیر کهن و نقل اقوال
ابن عباس نیز بهره می‌گیرد.
مفسر سعی دارد به تناسب سوره‌ها نیز اشاراتی داشته باشد مانند
تناسب بین خاتمه سوره احزاب و اول سوره سبا
نوشتن این تفسیر در سال ۱۳۳۷ ه پایان می‌یابد.
این تفسیر در تهران توسط دارالکتب الاسلامیه، در قطع وزیری ۱۲ جزء در ۶ مجلد به تاریخ ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۲ ش منتشر شده است. و اخیرا در ۱۲ ملجد به چاپ رسیده است.
احیای این تفسیر توسط حاج میرزا عبد الحسین محسنیان شاگرد مفسر انجام گرفته است، مقابله نسخه‌ها با نسخه اصلی مشخص نمودن آیات و اسناد روایات نیز توسط سید کاظم موسوی بوده است.
منابع مقاله
۱- مجلدات مختلف تفسیر
۲-
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهیبهاء الدین خرمشاهی ج۱ صفحه ۷۶۱ و ۸۸۹
۳-
المفسرون حیاتهم و منهجهمسید محمد علی ایازی ص۶۵۹
۴-
دایرة المعارف تشیع ج۴ ص۵۶۵
۵-
طبقات مفسران شیعه دکتر
عقیقی بخشایشی ج۴ ص۳۱۶
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
