مقبره بابالقمان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مَقْبَره بابا لُقْمان، آرامگاه منسوب به
بابالقمان سرخسی، عارف مشهور
سده۴ق، در حومه
سرخس می‌باشد.
بابالقمان با بسیاری از مشایخ
صوفیه همچون
ابوسعید ابوالخیر و
ابوالفضل سرخسی معاصر و معاشر بوده است. ابوسعید او را بسیار ارج می‌نهاد و بزرگ می‌داشت. رفتار ملامتی گونه وی، سبب گشته بود تا نام او را در میان عقلای مجانین در شمار آورند.
ظاهراً در
دوره سلجوقی به سبب اعتقاد مردم به وی،
برای مدفن او بنایی پایه‌ریزی شد که باید آن را نخستین شالوده مقبره کنونی دانست
به عنوان قدیم‌ترین
سند موجود درباره این مقبره، باید از کتیبه‌ای یاد کرد که در متن آن به
تاریخ ۷۵۷ق اشاره شده است.
عبدالله قاجار در ۱۳۱۱ق عکسی از این آرامگاه گرفته، و ابوالخیر قاجار در ذیل آن آگاهی‌هایی درباره ویژگی‌های بنا نوشته است. برپایه گزارش او بنا در نیم فرسنگی سرخس، در کنار
کشف رود و
هریرود قرار دارد. در صحن بقعه و زیر گنبد جای دو
قبر دیده می‌شود: یکی پا برجا، اما بدون نام و نشان و دیگری منهدم شده است. آرامگاه در کمال استادی ساخته شده است و به هنگام آبادانی، ابنیه متعددی در اطراف آن ساخته بوده‌اند. تصویر یاد شده نشان می‌دهد که هنوز کتیبه‌های متعددی که استادانه گچ‌بری شده، بر
پیشانی و اطراف در ورودی آرامگاه وجود داشته است و هم‌اکنون نیز بخش‌هایی از آن‌ها برجاست. متن کتیبه اصلی بنا که درون
طاق درگاه مقبره گچ‌بری شده، چنین است: «فی اتمام عمل هذا البقاع خدام شیخ الاسلام اعظم...محمد ابن محمد لقمان...فی شهور سنه سبع و خمسین و سبع مائه». کتیبه دیگری بدین مضمون: «هذا البقعه لامیرالکبیر...امیر محمد خوارزم...» بر بنا موجود است که احتمالاً با قبر دوم درون بقعه می‌تواند مربوط باشد.
سوره جمعه، آیاتی از
سوره آل‌عمران و جز آن از کتیبه‌هایی است که بر جای جای درون
طاق درگاه نقش بسته بوده است. این آرامگاه درگذشته به نام «الغ‌باباناصری» شهرت داشته است.
این بنای مربع شکل و مستحکم با آجر و ملات گچ با دیوارهای ستبر به عرض بیش از ۳ متر در دو طبقه ساخته شده است.
گنبد دو پوشه آجری کم خیز مقبره برگریوی مدور و بر روی قاعده‌ای چند ضلعی قرار گرفته، و بر بدنه هر یک از اضلاع آن نورگیرهایی برای روشنایی درون
گنبد تعبیه شده است. این گنبد سنگین به همراه مجموعه ساختمان زیرین آن، به شکلی بسیار زیبا ساخته شده، و شامل نمونه‌های گوناگون از تزیینات آجری است که بر روی بدنه ساختمان نصب شده است.
افزون بر تزیینات آجری این بنا، می‌توان به گچ‌بری و کاشی‌کاری‌های زیبای آن اشاره کرد که نمونه‌های آن هنوز بر سر در آرامگاه باقی است.
این بنا، در مقایسه با آرامگاه
سلطان سنجر سلجوقی (د ۵۵۲ق) در مرو، دارای شباهت‌های کلی است، و نیز از نظر تزیینات داخلی با گنبد‌هارونیه در
طوس (اوایل قرن ۸ق) همخوانی بسیار دارد.
در این بناها نقش
پیش طاق‌ها اهمیت تازه‌ای پیدا کرده که میراث معماری دوره سلجوقی است
و این خود می‌تواند احتمال ساخت بنای نخستین مقبره بابالقمان را در این دوره بیشتر کند؛ به ویژه مقایسه میان فیلپوش‌های به کار رفته در مقبره بابالقمان با مقبره منسوب به طاووس در ابرقو و
مسجد عبدالله نائین، پایان قرن ۷ق، این مطلب را به خوبی آشکار می‌سازد. با وجود ریختگی‌ها و آسیب‌هایی که فیلپوشها دیده‌اند، لطمه‌ای به گنبد وارد نشده است.
آرامگاه بابالقمان چنانکه از کتیبه‌های آن بر می‌آید، در ۷۵۷ق افزون بر تعمیر و نوسازی و افزودن انواع آرایه‌ها و کتیبه‌ها گسترش نیز یافته است و ایوانی بلند و پرآذین در سمت شمالی بنا ساخته شده که مدخل آرامگاه است. ایوان تازه به سبب ارتفاع بسیار و فراخی دهانه
طاق و تزیینات کاشی‌کاری، این بنا را به صورت یکی از آثار شکوهمند معماری
ایران درآورده،
چنانکه امروزه نیز بازمانده نیمه ویران آن گویای عظمت بنا در روزگار آبادانی است.
از ۱۳۳۳ش بنای آرامگاه مورد توجه قرار گرفت
و کوشش برای حفظ و مرمت بنا از ۱۳۶۰ش آغاز شد. رطوبت‌زدایی و استحکام‌بخشی بنا، مرمت نقاط داخلی و خارجی، حفاظت از کتیبه‌های سر در، پاک‌سازی محوطه خارجی، مهار کردن گنبد داخلی، تعمیر و تهیه مقدمات تکمیل گنبد خارجی، بخشی از اقداماتی است که تاکنون به وسیله
سازمان میراث فرهنگی برای نگهداری و بازسازی بنا صورت گرفته است. این بنا به شماره ۱۶۵ در فهرست بناهای تاریخی به ثبت رسیده است.
(۱) بامداد، مهدی، آثار تاریخی کلات و سرخس، تهران، ۱۳۴۴ش.
(۲) جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به کوشش محمود عابدی، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۳) محمد بن منور، اسرار التوحید، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۴) مشکوتی، نصرالله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، ۱۳۴۹ش.
(۵) منشی، محمدعلی، سفرنامه رکن‌الدوله به سرخس، به کوشش محمد گلبن، تهران، ۱۳۵۶ش.
(۶) Godard، A، P th r- E Ir n، Haarlem، ۱۹۴۹.
(۷) Hillenbrand، R، Islamic Architecture، Edinburgh، ۱۹۹۴.
(۸) Pope، AU، A Survey of Persian Art، Tehran، etc، ۱۹۶۷.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۱، ص۴۲۶۰، برگرفته از مقاله «مقبره بابالقمان».
