مقبره بابا قاسم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مزار باباقاسم اصفهانی، از عارفان
سده ۸ق/۱۴م، واقع در محله شهشهان
اصفهان می‌باشد. برپایه کتیبه سردر ورودی، این آرامگاه در ۷۴۱ق/۱۳۴۰م توسط سلیمان بن ابی الحسن بن طالوت دامغانی، از پیروان باباقاسم برای او ساخته شده است.
سبک معماری بنا مشترکاتی در عناصر و جزئیات معماری با بناهای دوره پیشین دارد، اما حجم آن کاهش یافته، و بر ارتفاع بنا تاکیدی آگاهانه شده است؛ کالبد بنا نیز سبک‌تر، نازک‌تر و ظریف‌تر شده است. بقعه باباقاسم به سبب دارابودن تمام ویژگی‌های معماری
عصر ایلخانی، یکی از نمونه‌های نفیس آرامگاه‌های این
زمان است.
آرامگاه در اصل از دو فضای مستقل تشکیل می‌شود. نقشه خارجی بنای اصلی و جلوی، مستطیل شکل با گنبد هرمی ۸ بر است و در داخل، مستطیل شکل با فرورفتگی‌هایی در هر ۴ ضلع با پوشش
گنبد نیم‌کروی؛ بنای پشتی با نقشه‌ای به شکل ۸ ضلعی بوده است و به وسیله راهروی با یک انحنا از جبهه جنوب شرقی بنای اصلی دو بنا به هم راه می‌یافتند؛ بر اثر ویرانی بنای پشتی و بازسازی آن در
سده اخیر تغییراتی پدید آمده، و از آن جمله نقشه ۸ ضلعی به مستطیل تبدیل شده است. کف‌سازی بنا نیز با بنای اصلی اختلاف سطح پیدا کرده، و راه ارتباطی اصلی دو بنا از میان رفته است. اکنون درگاهی کوتاه با دو پله واقع در میان ضلع شرقی بنای اصلی آنها را به هم می‌پیوندد.
نمای خارجی گنبد دو پوسته هرمی، بر گردنی ۸ وجهی قرار گرفته، و با پوشش کاشی فیروزه‌ای، مزین به کتیبه‌هایی به خط بنّایی لاجوردی بر پیرامون گردن و ترک‌ها آرایش یافته است. پوپ بر آن است که این گنبد را شاید در سده ۹ق/۱۵م ساخته باشند.
بنای
آرامگاه هم‌سطح گذرگاهی که از پیش وجود داشته، برآورده شده است، اما با گذشت سده‌ها سطح گذر بالاآمده، و اکنون ورود به آن به وسیله دو پله از خیابان امکان‌پذیر است. ورودی بنا واقع در ضلع شمالی، مزین به کاشی معرق است که نمایشگر پیشرفت فن‌آوری و طراحی رنگ اینگونه کاشی در سده ۸ق/۱۴م است. حاشیه‌های کتیبه با گل و بته و اسلیمی‌های موزون و درشت در هم آمیخته، و رنگ سبز و قهوه‌ای ارغوانی فام به رنگ‌های معرق افزوده شده است. بر پیشانی این سردر با طاق تیزه‌دار و مقرنس کاری، دو کتیبه تاریخی به قلم ثلث سفید بر زمینه لاجوردی نقش بسته است. یکی از آن دو حاوی نام بانی و
تاریخ احداث بناست و دیگری تاریخ تعمیر بنا در ۱۰۴۴ق/ ۱۶۳۴م با رقم
محمدرضا امامی، کتیبه‌نگار معروف را در بردارد. سردر کاشی‌کاری، درِ چوبی دو لتی منبت‌کاری ورودی بنا را احاطه کرده، و هر لت در به لوحه‌ای قاب‌بندی شده تقسیم شده است و بر دو لوح بالا عبارات «عنایةالازلیه» و «کفایة الابدیه» به قلم ثلث بر زمینه گل و برگ نقش بسته است.
گنبد نیمه کروی داخل آرامگاه بر پایه مربع استوار است که با گوشه‌سازی سکنج مرحله انتقالی ۸ ضلعی، شکل گرفته، و پایه مربع را به شکل دایره‌ای برای برپایی گنبد آماده ساخته است. در میان هر یک از ۴ ضلع در فضای میان دو سکنج، نورگیری مشبک تعبیه شده است؛ بر فراز مرحله انتقالی یک ۱۶ ضلعی ایجاد شده، و ستاره ۸ پر بزرگ مقرنس‌کاری را در میان گرفته که در مرکز آن ستاره ۸ پری از آجر لعابدار فیروزه‌ای قرار گرفته است.
مقرنس‌کاری گنبد بسیار مشابه نمونه‌های نخستین است. آجرکاری خفته و راسته و جناقی، مقرنس‌ها و ترکیب آنها با آجر لعابدار فیروزه‌ای یکی از زیباترین نمونه‌های اینگونه گنبدها را پدید آورده است.
پایه مربع گنبد آراسته به کتیبه‌ای
معرق است که حاوی
آیات ۱ تا ۵
سوره اسراء است و به قلم ثلث سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده است. کتیبه دوم معرق همانند کتیبه دور گنبد، در پایین آن و بر سر طاق ضلع جنوبی نقش بسته است؛ در اینجا نام بانی آرامگاه با القاب وی به چشم می‌خورد. در ضلع جنوبی آرامگاه محرابی از کاشی تعبیه شده که بخش اعظم اطراف آن از میان رفته است، اما آنچه باقی مانده، همانند دو کتیبه با معرق‌کاری زینت یافته است. قسمت فوقانی طاق‌نمای کوچک محراب و لچکی‌های آن کاشی‌کاری با طرح گیاهی است و بر پیشانی آن کتیبه‌ای بنّایی با عبارت «الله اکبر» نقش بسته است. دیوارهای جانبی آستانه بنا نیز دارای تزیین توپی‌های گچی است.
در ضلع شمالی دو سنگ
گور قرار دارد: یکی از آن دو دارای تاریخ ۹۸۵ق و متعلق به
پهلوان میرزا علی است و دیگری از آن‌ِ شخصی است به نام خطیب با تاریخ ۱۲۷۹ق.
(۱) اصفهانی، محمدمهدی، نصف‌جهان فی تعریف الاصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۲) دانشنامه جهان اسلام، تهران، ۱۳۷۵ش.
(۳) رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، تهران، ۱۳۵۲ش.
(۴) هنرفر، لطف‌الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، ۱۳۴۴ش.
(۵) M S، A Handbook of Muhammadan Art، New York، ۱۹۵۸.
(۶) Godard، A، X Le Tombeau de B b K sem n، P th r - E) r n، Haarlem، ۱۹۳۷، vol II.
(۷) id، X Le Tombeau de B b K sem et la Madrasa Im m/ n، ibid، ۱۹۴۹، vol IV.
(۸) Hillenbrand، R، Islamic Architecture، Edinburgh، ۱۹۹۴.
(۹) Pope، AU، X Architectural Ornament n، X Islamic Architecture، Fourteenth Century n، A Survey of Persion Art، London، ۱۹۶۷، vol III.
(۱۰) Scarce، J، X Tilework n، The Arts of Persia، Ahmedabad، ۱۹۹۰.
(۱۱) Wilber، D N، The Architecture of Islamic Iran، The Ilkh nid Period، Princeton، ۱۹۵۵.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «مقبره بابا قاسم».
