• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

مفهوم تکلیف

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تکلیف از ریشه «ک ـ ل ـ ف» و در لغت به معنای درخواست یا امر کردن کسی به انجام دادن کاری دشوار است.
[۱] الفیومی (م ۷۷۰ ق)، المصباح المنیر، ج۱، ص۵۳۸، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۵ ق.
[۲] ابن منظور (م ۷۱۱ ق)، لسان العرب، ج۹، ص۳۰۷، قم، ادب الحوزة، ۱۴۰۵ ق.    
[۳] الفیروزآبادی (م ۸۱۷ ق)، ج۳، ص۱۹۲، «کلف»، القاموس المحیط، بیروت، دارالعلم.    



در منابع کلامی و فقهی ، معانی اصطلاحی مختلفی برای آن آمده است.
برخی آن را اراده مرید ( شارع ) نسبت به امر مشقت آمیز تعریف کرده‌اند.
[۴] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۳، ص۵۲۴، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۵] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، ج۱، ص۶۱، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
شماری آن را طلب کردن امری مشقت آور از سوی شارع
[۶] محمد علی الانصاری، الموسوعة الفقهیة المیسره، ج۱۳، ص۲۴۸، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.
یا شخصیتی برتر
[۷] تقی بن نجم الحلبی (م ۴۴۷ ق)، تقریب المعارف، ص۱۱۲، به کوشش فارسی تبریزیان، ۱۴۱۷ ق.
دانسته‌اند.
برخی نیز تکلیف را دستور کسی که اطاعت او واجب است، دانسته‌اند.
[۸] ابن میثم البحرانی (م ۶۹۹ ق)، قواعد المرام، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش حسینی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۶ ق.
[۹] مجمع البحوث الاسلامیة، شرح المصطلحات الکل۸۰-۸۱، امیه، مشهد، آستانه رضویه، ۱۴۱۵ ق.
[۱۰] سمیع دغیم، موسوعة مصطلحات علم الکلام الاسلامی، ج۱، ص۳۵۳-۳۵۵، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۸ م.


به کسی که تکلیف از او صادر می‌شود «مکلِّف» و کسی که تکلیف را انجام می‌دهد «مکلَّف»، و کاری که تکلیف به آن تعلق می‌گیرد «مکلَّفٌ به» گویند.
[۱۱] شیخ طوسی، اندیشه های کلامی، ج۱، ص۲۱۷ ـ ۲۳۴، جمعی از پژوهشگران گروه فلسفه و کلام اسلامی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۷۸ ش.


تکالیف را از جهت منشأ صدور، دو قسم کرده‌اند: تکالیف شرعی (سمعی) و تکالیف عقلی
[۱۲] قوشچی، شرح تجرید، ج۱، ص۳۷۵، چاپ سنگی.
[۱۳] محمد صالح مازندرانى (م. ۱۰۸۱ ق.)، شرح اصول كافى، ج۹، ص۲۴۱.
[۱۴] سید ضیائى فر، جایگاه مبانى كلامى در اجتهاد، ص۲۷۸، قم، بوستان كتاب، ۱۳۸۲ ش.
تکالیف شرعی از جانب شریعت برای افراد مقرر می‌شود؛ ولی تکالیف عقلی تکالیفی‌اند که انسان به کمک عقل و قوه تفکر آن‌ها را درمی یابد.
[۱۵] ابوالصلاح الحلبی (م ۴۴۷ ق)، الکافی فی الفقه، ص۳۳-۳۵، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، ۱۴۰۳ ق.    
[۱۶] دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، ج۸، ص۴۵، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامى، ۱۳۷۸ ش.
«مکلف به» نیز گاهی از قبیل علم و اعتقاد و از افعال قلب (جوانح) است؛ مانند علم و اعتقاد به توحید و معاد ، و گاهی عمل خارجی (جوارح) است، مانند اقامه نماز و گرفتن روزه .
[۱۷] العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، کشف المراد، ج۱، ص۴۴۲، به کوشش حسن زاده آملی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ ق.
[۱۸] المحقق الحلی (م ۶۷۶ ق)، المسلک فی اصول الدین، ج۱، ص۹۶، به کوشش رضا استادی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۴۲۱ ق.
[۱۹] محمد صالح مازندرانى (م. ۱۰۸۱ ق.)، شرح اصول كافى، ج۹، ص۲۴۱.
کسانی که تکلیف را در بردارنده مفهوم الزام دانسته‌اند، آن را تنها شامل تکالیف و اوامر وجوبی و تحریمی می‌دانند
[۲۰] محمد علی تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، ج۱، ص۵۰۴، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۶ م.
[۲۱] فاطمه محجوب، الموسوعة الذهبیه، ج۱۰، ص۳۳۴، قاهرة، دارالغد العربی.
[۲۲] سید جعفر سجادى، فرهنگ معارف اسلامى، ج۱، ص۵۷۷، تهران، كومش، ۱۳۷۳ ش.
اما به نظر برخی دیگر، تکلیف شامل مستحبات و مکروهات نیز می‌شود، زیرا در این دو قسم نیز شارع عمل مشقت آور را از مکلف خواسته است؛ هرچند الزامی در انجام دادن یا ترک آن وجود ندارد.
[۲۳] المحقق الحلی (م ۶۷۶ ق)، المسلک فی اصول الدین، ج۱، ص۹۶، به کوشش رضا استادی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۴۲۱ ق.
[۲۴] فاطمه محجوب، الموسوعة الذهبیه، ج۱۰، ص۳۳۴-۳۳۵، قاهرة، دارالغد العربی.
برخی نیز برآن‌اند که عنوان تکلیف، همه احکام الهی ، حتی اباحه را هم شامل می‌شود.
[۲۵] محمد علی تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، ج۱، ص۵۰۴، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۶ م.
[۲۶] سید جعفر سجادى، فرهنگ معارف اسلامى، ج۱، ص۵۷۷، تهران، كومش، ۱۳۷۳ ش.
تعبیر فقها درباره احکام شرعی که از آن به «احکام تکلیفی پنج گانه» یاد می‌کنند
[۲۷] جامع المدارک، ج۳، ص۲۰۵.
[۲۸] النایینی (م ۱۳۵۵ ق)، منیة الطالب، ج۳، ص۱۹۶، موسی نجفی (م ۱۳۶۳ ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ ق.    
[۲۹] علی مشکینی، اصطلاحات الاصول، ج۱، ص۱۲۰، قم، الهادی، ۱۳۸۱ ش.    
نیز حاکی از آن است که تکلیف در نظر آنان مفهومی عام و وسیع دارد.

در قرآن از تکلیف با واژگان و تعابیر مختلفی یاد شده است؛ از جمله:
۱. « تکلیف » و مشتقات آن‌که ۸ بار در قرآن به کار رفته و در بیش‌تر موارد، به معنای تکلیف اصطلاحی است؛ مانند «لا تُکلَّفُ نَفْسٌ إلاّ وُسْعَها».
[۳۰] بقره/سوره۲، آیه۲۳۳.    
[۳۱] بقره/سوره۲، آیه۲۸۶.    
[۳۲] انعام/سوره۶، آیه۱۵۲.    
[۳۳] اعراف/سوره۷، آیه۴۲.    
[۳۴] مؤمنون/سوره۲۳، آیه۶۲.    
[۳۵] طلاق/سوره۶۵، آیه۷.    

۲. «حدود الله» که به معنای اوامر و نواهی الهی
[۳۶] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۲، ص۱۹۸، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
[۳۷] الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۵، ص۱۳۱، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
[۳۸] الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، ج۲، ص۱۶۴، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
[۳۹] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۳، ص۱۵۳، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
[۴۰] الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، ج۱، ص۱۹۷، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
یا خصوص واجبات
[۴۱] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۳، ص۱۳۹، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
یا تنها محرمات
[۴۲] الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، فتح القدیر، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، دارالمعرفه.
[۴۳] محمد بن یوسف الصالحی (م ۹۴۲ ق)، سبل الهدی، ج۲، ص۲۸۹، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۴ ق.    
[۴۴] الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، مجمع البحرین، ج۱، ص۴۷۱، به کوشش احمد الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.    
دانسته شده است.
تعبیر «حدود اللّه» درباره تکالیف الهی از آن روست که این احکام از مقررات و قوانین غیر الهی متمایزاند
[۴۵] الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، فتح القدیر، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، دارالمعرفه.
[۴۶] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۲، ص۳۳۷، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
[۴۷] الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، ج۲، ص۱۶۴، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
یا از آن جهت که عبور و پیشروی مکلف از مرز این تکالیف جایز نیست.
[۴۸] الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، مجمع البحرین، ج۱، ص۴۷۱، به کوشش احمد الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.    
[۴۹] الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، تفسیر جوامع الجامع، ج۱، ص۳۸۰، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۸ ق.    
[۵۰] الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، فتح القدیر، ج۱، ص۴۳۵، بیروت، دارالمعرفه.
این تعبیر بارها در قرآن تکرار شده است؛ مانند: «و مَن یتَعَدَّ حُدودَ اللّه».
[۵۱] بقره/سوره۲، آیه۲۲۹ ۲۳۰.    
[۵۲] نساء/سوره۴، آیه۱۳ ۱۴.    
[۵۳] توبه/سوره۹، آیه۱۱۲.    

۳. «حکم» • و مشتقات آن‌که در قرآن پرشمار آمده و در برخی آیات شامل تکالیف شرعی نیز می‌شود
[۵۴] الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۵، ص۴۰۳، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
[۵۵] الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۷، ص۱۱۶، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
[۵۶] ابن الجوزی (م ۵۹۷ ق)، زادالمسیر، ج۴، ص۱۷۳، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.
مانند «اِنِ الحُکمُ اِلاّ لِلّهِ».
[۵۷] انعام/سوره۶، آیه۵۷.    
[۵۸] یوسف/سوره۱۲، آیه۴۰.    
[۵۹] یوسف/سوره۱۲، آیه۶۷.    

۴. «حُرُمات اللّه» به معنای آنچه خداوند حرام کرده؛ یعنی محرمات
[۶۰] الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۷، ص۱۴۷، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
[۶۱] الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، ج۱، ص۲۹۳، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
یا مطلق اوامر و نواهی است؛ مانند
[۶۲] المقدس الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، زبدة البیان، ج۱، ص۲۲۸-۲۲۹، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.    
[۶۳] الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، مجمع البحرین، ج۱، ص۴۹۳، به کوشش احمد الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.    
[۶۴] النحاس (م ۳۳۸ ق)، معانی القرآن، ج۴، ص۴۰۸، به کوشش الصابونی، عربستان، جامعة ام القری، ۱۴۰۹ ق.
«و مَن یعَظِّم حُرُمـتِ اللّهِ...».
[۶۵] حج/سوره۲۲، آیه۳۰.    

۵. «شعائراللّه» که یکی از معانی آن، تکالیف و اوامر و نواهی الهی است
[۶۶] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۶، ص۷۲، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
[۶۷] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۳، ص۴۱۸، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
[۶۸] الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
مانند «لاتُحِلّوا شَعـئِرَ اللّهِ...».
[۶۹] مائده/سوره۵، آیه۲.    
[۷۰] حج/سوره۲۲، آیه۳۲.    

۶. «الامانة» که برخی مراد از آن را در آیه «اِنّا عَرَضنَا الاَمانَةَ...»
[۷۱] احزاب/سوره۳۳، آیه۷۲.    
[۷۲] انفال/سوره۸، آیه۲۷.    
تکالیف الهی دانسته‌اند.
[۷۳] شیخ طوسی، الرسائل العشر، ج۱، ص۳۱۲.    
[۷۴] ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۳، ص۵۳۰، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
[۷۵] الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۱۶، ص۳۵۱، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    

در قرآن کریم مباحث متعددی درباره تکلیف مطرح شده است؛ مانند خاستگاه تکلیف، اصناف مکلفان، ضرورت و اهداف تکلیف، ویژگی‌های تکلیف، شرایط تکلیف، عوامل سقوط تکلیف و پیامدهای ترک تکلیف.

(۱) قرآن کریم.
(۲) الفیومی (م ۷۷۰ ق)، المصباح المنیر، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۵ ق.
(۳) ابن منظور (م ۷۱۱ ق)، لسان العرب، قم، ادب الحوزة، ۱۴۰۵ ق.
(۴) الفیروزآبادی (م ۸۱۷ ق)، القاموس المحیط، بیروت، دارالعلم.
(۵) الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۶) الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
(۷) محمد علی الانصاری، الموسوعة الفقهیة المیسره، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.
(۸) تقی بن نجم الحلبی (م ۴۴۷ ق)، تقریب المعارف، به کوشش فارسی تبریزیان، ۱۴۱۷ ق.
(۹) ابن میثم البحرانی (م ۶۹۹ ق)، قواعد المرام، به کوشش حسینی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۶ ق.
(۱۰) مجمع البحوث الاسلامیة، شرح المصطلحات الکلامیه، مشهد، آستانه رضویه، ۱۴۱۵ ق.
(۱۱) سمیع دغیم، موسوعة مصطلحات علم الکلام الاسلامی، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۸ م.
(۱۲) شیخ طوسی، اندیشه های کلامی، جمعی از پژوهشگران گروه فلسفه و کلام اسلامی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۷۸ ش.
(۱۳) قوشچی، شرح تجرید، چاپ سنگی.
(۱۴) ابوالصلاح الحلبی (م ۴۴۷ ق)، الکافی فی الفقه، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، ۱۴۰۳ ق.
(۱۵) العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، کشف المراد، به کوشش حسن زاده آملی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ ق.
(۱۶) محمد علی تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۶ م.
(۱۷) المحقق الحلی (م ۶۷۶ ق)، المسلک فی اصول الدین، به کوشش رضا استادی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۴۲۱ ق.
(۱۸) فاطمه محجوب، الموسوعة الذهبیه، قاهرة، دارالغد العربی.
(۱۹) جامع المدارک.
(۲۰) النایینی (م ۱۳۵۵ ق)، منیة الطالب، موسی نجفی (م ۱۳۶۳ ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ ق.
(۲۱) علی مشکینی، اصطلاحات الاصول، قم، الهادی، ۱۳۸۱ ش.
(۲۲) الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
(۲۳) شیخ طوسی، الرسائل العشر.
(۲۴) الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
(۲۵) الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.
(۲۶) القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
(۲۷) الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، فتح القدیر، بیروت، دارالمعرفه.
(۲۸) محمد بن یوسف الصالحی (م ۹۴۲ ق)، سبل الهدی، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۴ ق.
(۲۹) الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، مجمع البحرین، به کوشش احمد الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.
(۳۰) الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، تفسیر جوامع الجامع، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۸ ق.
(۳۱) الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.
(۳۲) ابن الجوزی (م ۵۹۷ ق)، زادالمسیر، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.
(۳۳) ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
(۳۴) المقدس الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، زبدة البیان، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
(۳۵) النحاس (م ۳۳۸ ق)، معانی القرآن، به کوشش الصابونی، عربستان، جامعة ام القری، ۱۴۰۹ ق.
(۳۷) دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامى، ۱۳۷۸ ش.
(۳۸) محمد صالح مازندرانى (م. ۱۰۸۱ ق.)، شرح اصول كافى.
(۳۹) سید جعفر سجادى، فرهنگ معارف اسلامى، تهران، كومش، ۱۳۷۳ ش.
(۴۰) سید ضیائى فر، جایگاه مبانى كلامى در اجتهاد، قم، بوستان كتاب، ۱۳۸۲ ش.

۱. ↑ الفیومی (م ۷۷۰ ق)، المصباح المنیر، ج۱، ص۵۳۸، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۵ ق.
۲. ↑ ابن منظور (م ۷۱۱ ق)، لسان العرب، ج۹، ص۳۰۷، قم، ادب الحوزة، ۱۴۰۵ ق.    
۳. ↑ الفیروزآبادی (م ۸۱۷ ق)، ج۳، ص۱۹۲، «کلف»، القاموس المحیط، بیروت، دارالعلم.    
۴. ↑ الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۳، ص۵۲۴، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۵. ↑ الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، ج۱، ص۶۱، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
۶. ↑ محمد علی الانصاری، الموسوعة الفقهیة المیسره، ج۱۳، ص۲۴۸، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.
۷. ↑ تقی بن نجم الحلبی (م ۴۴۷ ق)، تقریب المعارف، ص۱۱۲، به کوشش فارسی تبریزیان، ۱۴۱۷ ق.
۸. ↑ ابن میثم البحرانی (م ۶۹۹ ق)، قواعد المرام، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش حسینی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۶ ق.
۹. ↑ مجمع البحوث الاسلامیة، شرح المصطلحات الکل۸۰-۸۱، امیه، مشهد، آستانه رضویه، ۱۴۱۵ ق.
۱۰. ↑ سمیع دغیم، موسوعة مصطلحات علم الکلام الاسلامی، ج۱، ص۳۵۳-۳۵۵، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۸ م.
۱۱. ↑ شیخ طوسی، اندیشه های کلامی، ج۱، ص۲۱۷ ـ ۲۳۴، جمعی از پژوهشگران گروه فلسفه و کلام اسلامی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۷۸ ش.
۱۲. ↑ قوشچی، شرح تجرید، ج۱، ص۳۷۵، چاپ سنگی.
۱۳. ↑ محمد صالح مازندرانى (م. ۱۰۸۱ ق.)، شرح اصول كافى، ج۹، ص۲۴۱.
۱۴. ↑ سید ضیائى فر، جایگاه مبانى كلامى در اجتهاد، ص۲۷۸، قم، بوستان كتاب، ۱۳۸۲ ش.
۱۵. ↑ ابوالصلاح الحلبی (م ۴۴۷ ق)، الکافی فی الفقه، ص۳۳-۳۵، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، ۱۴۰۳ ق.    
۱۶. ↑ دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، ج۸، ص۴۵، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامى، ۱۳۷۸ ش.
۱۷. ↑ العلامة الحلی (م ۷۲۶ ق)، کشف المراد، ج۱، ص۴۴۲، به کوشش حسن زاده آملی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ ق.
۱۸. ↑ المحقق الحلی (م ۶۷۶ ق)، المسلک فی اصول الدین، ج۱، ص۹۶، به کوشش رضا استادی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۴۲۱ ق.
۱۹. ↑ محمد صالح مازندرانى (م. ۱۰۸۱ ق.)، شرح اصول كافى، ج۹، ص۲۴۱.
۲۰. ↑ محمد علی تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، ج۱، ص۵۰۴، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۶ م.
۲۱. ↑ فاطمه محجوب، الموسوعة الذهبیه، ج۱۰، ص۳۳۴، قاهرة، دارالغد العربی.
۲۲. ↑ سید جعفر سجادى، فرهنگ معارف اسلامى، ج۱، ص۵۷۷، تهران، كومش، ۱۳۷۳ ش.
۲۳. ↑ المحقق الحلی (م ۶۷۶ ق)، المسلک فی اصول الدین، ج۱، ص۹۶، به کوشش رضا استادی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۴۲۱ ق.
۲۴. ↑ فاطمه محجوب، الموسوعة الذهبیه، ج۱۰، ص۳۳۴-۳۳۵، قاهرة، دارالغد العربی.
۲۵. ↑ محمد علی تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، ج۱، ص۵۰۴، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۶ م.
۲۶. ↑ سید جعفر سجادى، فرهنگ معارف اسلامى، ج۱، ص۵۷۷، تهران، كومش، ۱۳۷۳ ش.
۲۷. ↑ جامع المدارک، ج۳، ص۲۰۵.
۲۸. ↑ النایینی (م ۱۳۵۵ ق)، منیة الطالب، ج۳، ص۱۹۶، موسی نجفی (م ۱۳۶۳ ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ ق.    
۲۹. ↑ علی مشکینی، اصطلاحات الاصول، ج۱، ص۱۲۰، قم، الهادی، ۱۳۸۱ ش.    
۳۰. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۳۳.    
۳۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۸۶.    
۳۲. ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۵۲.    
۳۳. ↑ اعراف/سوره۷، آیه۴۲.    
۳۴. ↑ مؤمنون/سوره۲۳، آیه۶۲.    
۳۵. ↑ طلاق/سوره۶۵، آیه۷.    
۳۶. ↑ الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۲، ص۱۹۸، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۳۷. ↑ الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۵، ص۱۳۱، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۳۸. ↑ الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، ج۲، ص۱۶۴، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
۳۹. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۳، ص۱۵۳، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۴۰. ↑ الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، ج۱، ص۱۹۷، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
۴۱. ↑ الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۳، ص۱۳۹، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۴۲. ↑ الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، فتح القدیر، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، دارالمعرفه.
۴۳. ↑ محمد بن یوسف الصالحی (م ۹۴۲ ق)، سبل الهدی، ج۲، ص۲۸۹، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۴ ق.    
۴۴. ↑ الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، مجمع البحرین، ج۱، ص۴۷۱، به کوشش احمد الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.    
۴۵. ↑ الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، فتح القدیر، ج۱، ص۱۸۶، بیروت، دارالمعرفه.
۴۶. ↑ القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۲، ص۳۳۷، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۴۷. ↑ الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، ج۲، ص۱۶۴، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
۴۸. ↑ الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، مجمع البحرین، ج۱، ص۴۷۱، به کوشش احمد الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.    
۴۹. ↑ الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، تفسیر جوامع الجامع، ج۱، ص۳۸۰، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۸ ق.    
۵۰. ↑ الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، فتح القدیر، ج۱، ص۴۳۵، بیروت، دارالمعرفه.
۵۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۹ ۲۳۰.    
۵۲. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۳ ۱۴.    
۵۳. ↑ توبه/سوره۹، آیه۱۱۲.    
۵۴. ↑ الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۵، ص۴۰۳، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۵۵. ↑ الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۷، ص۱۱۶، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
۵۶. ↑ ابن الجوزی (م ۵۹۷ ق)، زادالمسیر، ج۴، ص۱۷۳، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق.
۵۷. ↑ انعام/سوره۶، آیه۵۷.    
۵۸. ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۴۰.    
۵۹. ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۶۷.    
۶۰. ↑ الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۷، ص۱۴۷، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۶۱. ↑ الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، ج۱، ص۲۹۳، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
۶۲. ↑ المقدس الاردبیلی (م ۹۹۳ ق)، زبدة البیان، ج۱، ص۲۲۸-۲۲۹، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.    
۶۳. ↑ الطریحی (م ۱۰۸۵ ق)، مجمع البحرین، ج۱، ص۴۹۳، به کوشش احمد الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ ق.    
۶۴. ↑ النحاس (م ۳۳۸ ق)، معانی القرآن، ج۴، ص۴۰۸، به کوشش الصابونی، عربستان، جامعة ام القری، ۱۴۰۹ ق.
۶۵. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۳۰.    
۶۶. ↑ الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۶، ص۷۲، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۶۷. ↑ الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۳، ص۴۱۸، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۶۸. ↑ الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
۶۹. ↑ مائده/سوره۵، آیه۲.    
۷۰. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۳۲.    
۷۱. ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۷۲.    
۷۲. ↑ انفال/سوره۸، آیه۲۷.    
۷۳. ↑ شیخ طوسی، الرسائل العشر، ج۱، ص۳۱۲.    
۷۴. ↑ ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۳، ص۵۳۰، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
۷۵. ↑ الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۱۶، ص۳۵۱، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    


دانشنامه قرآن کریم، برگرفته از مقاله «تکلیف».    




جعبه ابزار