مفهوم تقویم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تقویم به دانش شناسایی زمان‌ها گفته می‌شود که در
عربی «معرفة المواقیت» خوانده می‌شود
تقویم از ماده «ق و م» در لغت به معنای راست و
تعدیل کردن است.
استعمال تقویم در معنای گاه شماری در زبان عربی قدمت زیادی ندارد و در معاجم قدیمی‌تر اثری از آن نیست. در زبان فارسی تقویم در دو معنا به کار رفته است: دانش شناسایی زمان‌ها که در عربی «معرفة المواقیت» خوانده می‌شود و این مقاله به آن می‌پردازد و دفتری که احوال ستارگان را پس از استخراج از زیج در آن می‌نویسند و در زبان عربی «دفتر السَّنَه» خوانده می‌شود
و
زیج یا
زج نیز به آن گفته می‌شود.
تقویم در اصطلاح
نجوم ، مجموعه‌ای از اصول و قوانینی است که برای تنظیم
زمان و تطبیق
سال حقیقی با سال مجازی و تقسیم آن به
ماه‌های دوازده گانه جهت تشخیص اوقات شرعی و انجام
فرایض دینی و امور اجتماعی استفاده می‌شود و در زبان فارسی مترادف با کلمه «گاه شماری» است.
شناسایی زمان از ضروریات زندگی
انسان است و بدون آن بسیاری از جنبه‌های زندگی دچار بی نظمی می‌شود. تشکیل واحدهای زمانی، همچون سال،
ماه و هفته نیز برای همین است که برخی
اختراع آن را به بابلیان نسبت می‌دهند.
معمولاً در تقویم نگاری از دو شیوه برای تعیین زمان استفاده می‌شود که یکی بر
حرکت خورشید و دیگری بر
حرکت ماه مبتنی است و این امر از دیرباز به ایجاد دو تقویم بر اساس سال‌های شمسی و قمری انجامیده است. در
شبه جزیره عربستان و پیش از
ظهور اسلام از هر دو تقویم شمسی و قمری استفاده می‌شده است از تقویم شمسی برای تعیین موسم‌های
زراعت سود می‌بردند. نامگذاری
ماه‌ها با لحاظ تغییرات جوی، همچون سرما و گرما، گواهی بر استفاده از تقویم شمسی است
اما این امر آنان را از تقویم قمری غافل نمی‌ساخت و اعراب از این تقویم نیز به سبب سهولت و روشنی محاسبه
ماه‌های قمری، برای زندگی روزانه و کارهایی چون پرداخت دیون، دریافت
دیه و خرید و فروش استفاده می‌کردند.
استفاده از گاه شماری قمری شمسی، در میان دیگر اقوام، از جمله بابلیان و
یهودیان نیز رایج بوده است. تقویم یهودیان قمری بوده است، از این رو هرچند
سال یک
ماه به آن می‌افزودند تا فصل‌ها ثابت بمانند.
در
قرآن کریم ذکری صریح از تقویم به معنای مورد نظر نیامده است؛ اما به گاه شماری، اشاراتی شده و آفرینش
خورشید و
ماه و
نظم موجود در گردش آن‌ها و در پی آن، پیدایش روز و شب، موهبتی الهی معرفی شده‌اند.
قرآن، نقش اساسی
ماه و خورشید در تقویم و شناسایی زمان را چنین مورد توجه قرار داده که به واسطه
حرکت منظم و دقیق آن‌هاست که
روز ،
ماه و
سال مشخص می‌شوند:«اَلشَّمسُ والقَمَرُ بِحُسبان»
و کار هیچ‌یک کمترین تداخلی با کار دیگری ندارد:«لاَالشَّمسُ ینبَغی لَها اَن تُدرِک القَمَرَ و لاَ الَّیلُ سابِقُ النَّهارِ وکلٌّ فی فَلَک یسبَحون»
و این امر چیزی جز تدبیر الهی برای خورشید و
ماه نیست.
(۱) آثار الباقیه، ابوریحان بیرونی (م ۴۴۰ ق)، ترجمه:داناسرشت، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳ ش.
(۲) ارشاد العقل السلیم، ابوالسعود (م ۹۸۲ ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۱ ق.
(۳) انوار التنزیل، البیضاوی (م ۶۸۵ ق)، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ ق.
(۴) بحارالانوار، المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
(۵) البحر المحیط، ابوحیان الاندلسی (م ۷۵۴ ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ ق.
(۶) تاج العروس، الزبیدی (م ۱۲۰۵ ق)، بیروت، مکتبة الحیات.
(۷) تاریخ تمدن، ویل دورانت (م ۱۹۸۱ م)، ترجمه:آرام و دیگران، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ ش.
(۸) التبیان، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۹) ترتیب العین، خلیل (م ۱۷۵ ق)، به کوشش المخزومی و دیگران، دارالهجرة، ۱۴۰۹ ق.
(۱۰) تفسیر الصافی، الفیض الکاشانی (م ۱۰۹۱ ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ ق.
(۱۱) تفسیر
القرآن الکریم، صدرالمتالهین (م ۱۰۵۰ ق)، به کوشش خواجوی، قم، بیدار، ۱۳۶۶ ش.
(۱۲) التفسیر الکاشف، المغنیة، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۱ م.
(۱۳) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م ۶۰۶ ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.
(۱۴) تفسیر کنزالدقایق، المشهدی، به کوشش درگاهی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ ق.
(۱۵) تفسیر منهج الصادقین، فتح الله کاشانی (م ۹۸۸ ق)، به کوشش مرتضوی، غفاری، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، ۱۳۸۵ ق.
(۱۶) التفسیر المنیر، وهبة الزحیلی، بیروت، دارالفکر المعاصر، ۱۴۱۱ ق.
(۱۷) تفسیر نورالثقلین، العروسی الحویزی (م ۱۱۱۲ ق)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
(۱۸) تقویم و تقویم نگاری در تاریخ، ابوالفضل نبیّ، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۵ ش.
(۱۹) جامع البیان، الطبری (م ۳۱۰ ق)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
(۲۰) الجامع لأحکام
القرآن، القرطبی (م ۶۷۱ ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق.
(۲۱) الجواهر الحسان، الثعالبی (م ۸۷۵ ق)، به کوشش ابومحمد الغماری، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ ق.
(۲۲) الدرالمنثور، السیوطی (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق.
(۲۳) روض الجنان، ابوالفتوح رازی (م ۵۵۴ ق)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ ش.
(۲۴) الصحاح، الجوهری (م ۳۹۳ ق)، به کوشش عبدالغفور، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ ق.
(۲۵) عجائب الآثار، عبدالرحمن الجبرتی (م ۱۲۲۷ ق)، بیروت، دارالجبل.
(۲۶) فتح القدیر، الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، بیروت، دارالمعرفه.
(۲۷) لغت نامه، دهخدا (م ۱۳۳۴ ش) و دیگران، تهران، مؤسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ ش.
(۲۸) الکشاف، الزمخشری (م ۵۳۸ ق)، قم، بلاغت، ۱۴۱۵ ق.
(۲۹) کشف الاسرار، میبدی (م ۵۲۰ ق)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ ش.
(۳۰) لسان العرب، ابن منظور (م ۷۱۱ ق)، قم، ادب الحوزة، ۱۴۰۵ ق.
(۳۱) مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
(۳۲) مدارک التنزیل، النسفی (م ۷۰۱ ق)، به کوشش ابراهیم محمد، بیروت، دارالقلم، ۱۴۰۸ ق.
(۳۳) معجم مقاییس اللغه، ابن فارس (م ۳۹۵ ق)، به کوشش عبدالسلام محمد، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ ق.
(۳۴) المفصل، جواد علی، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۷۶ م.
(۳۵) المیزان، الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.
مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «تقویم».
