مفهوم اجتهاد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اجتهاد استنباط احکام و وظایف عملی از ادله و اصول می‌باشد.
این واژه در
لغت به‌معنای سخت‌کوشی است
و در اصطلاح از ۲ زاویه به آن نگریسته می‌شود:
۱.
اجتهاد به معنای عام، بین فقیهان
شیعه و
اهل سنت ، که برای آن تعاریف مختلفی شده است؛ برخی آن را به‌کارگیری نهایت کوشش برای تحصیل
ظن به
حکم شرعی
یا تحصیل
حجت بر
حکم شرعی یا تعیین وظیفه عملی دانسته‌اند.
برخی دیگر اجتهاد را تلاشی علمی و روش‌مند جهت
استنباط و استخراج
حجت بر وظایف شرعی مربوط به موضوعات و پدیده‌های فرعی، از اصول و قواعد و منابع شرعی و عقلی می‌دانند.
کاربرد واژه اجتهاد در
ملکه استنباط حکم‌شرعی و توان بر
استنباط، بسیار رایج است.
و‌کلمه
مجتهد با همین نگرش، بر
فقیه اطلاق‌می‌شود؛ بنابراین، مجتهد کسی است که واجد
ملکه استنباط باشد؛ هر چند بالفعل به
استنباط نپردازد.
اجتهاد، چه از نوع
ملکه استنباط و چه به‌معنای فعلیت آن، به ۲ قسم (
اجتهاد مطلق و
تجزّی در اجتهاد ) تقسیم می‌شود.
۲. اجتهاد به معنای خاص، که تنها در میان فقیهان
اهل سنت مطرح است. این اصطلاح مرادف با رأی و عبارت از نوعی
تشریع و جعل قانون از سوی فقیه در موارد فقدان نص و مصداق روشن آن
قیاس است؛
بلکه
شافعی آن را مرادف قیاس می‌داند.
شیعه به جهت غنای فرهنگی و برخوردار بودن از روایات
امامان معصوم (علیهم‌السلام) که ابواب گوناگون
فقه را پوشش داده، خود را از اجتهاد به معنای خاص، بی‌نیاز می‌داند ولی اجتهاد به‌معنای عام را که در عصر معصومان نیز میان اصحاب ایشان رواج داشته، می‌پذیرد. به نظر برخی از فقیهان شیعه، اگر بعضی از منابع اجتهاد، مانند قیاس، از حوزه اجتهاد نظری حذف گردد، تعریف اجتهاد در میان شیعه و اهل سنت یکی می‌شود؛ چون اجتهاد بر اعتباراتی نظری مبتنی است که بیش‌تر از ظاهر نصوص مستفاد نیست.
واژه اجتهاد در
قرآن نیامده؛ ولی می‌توان واژه قرآنی «تفقه» را قریب به آن دانست؛ زیرا فقه در لغت به معنای فهم
یا فهم دقیق
است و در اصطلاح، به‌معنای فهم دین و
شرع به‌کار می‌رود. فقه اکبر
و تفقّه همان فهم دقیق معارف دینی است، اعم از اصول و فروع
و سنن یا آن‌چه به قرآن و علوم قرآن مربوط باشد؛
ولی امروزه فقه را خصوص علم به
احکام عملی براساس ادله تفصیلی می‌دانند.
با این تعریف، علم مقلّد به فتوای مجتهد از گردونه بحث خارج است.
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله«اجتهاد».
