• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

مفهوم آخرت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



به جهان واپسین و عالم پس از دنیا آخرت اطلاق می‌شود.



آخرت برگرفته از ریشه «ا - خ - ر» و مؤنث «آخر» در برابر اوّل است و همان گونه که از این جهان به «اولی» تعبیر شده، از جهان پس از دنیا نیز به « آخِر » و «آخرت» تعبیر می‌شود.


منشأ ایمان به آخرت، بیش از هر چیز، وحی الهی است که به وسیله پیامبران (علی نبینا وآله و علیهم السلام) به بشر ابلاغ شده است
[۱] مجموعه آثار، مطهری، ج ۲، حیات اخروی، ص ۵۰۲.
و قرآن نیز با شیوه های گوناگونی به اثبات معاد پرداخته و به شبهات منکران آن پاسخ گفته است.
ولی وجود چنین جهانی از طریق عقل و فطرت نیز اثبات می‌شود، زیرا عقل انسان، پس از شناختن خداوند و عدالت وی، درمی یابد که باید جهانی پس از دنیا وجود داشته باشد تا در آن، هرکس به جزای اعمال خویش برسد، چنان که وجود نداشتن آخرت به این معنا است که آفرینش آسمان‌ها و زمین و دیگر موجوادت بیهوده است و این با حکمت خداوند منافات دارد.
فطرتِ نامحدود طلبی و عشق به جاودانگی که در محبّت فرزند و علاقه به جاودانگی در خاطره‌ها و... ظهور می‌یابد نیز انسان را به اندیشه در جهانی دیگر سوق می‌دهد.
[۳] عقل و اعتقاد دینی، ص ۳۲۲.
[۴] معاد در نگاه وحی و فلسفه، ص ۷ تا ۳۵.
[۵] معاد در نگاه وحی و فلسفه، ص ۱۰۵.
[۶] معاد در نگاه وحی و فلسفه، ص ۱۰۶.
[۷] معاد در نگاه وحی و فلسفه، ص ۱۱۷.
[۸] معاد در نگاه وحی و فلسفه، ص ۱۱۸.
[۹] مجموعه آثار، مطهری، ج ۱، عدل الهی، ص۲۰۱ - ۲۰۳.

تحقیقات باستان شناسی درباره انسان های نخستین، نشان می‌دهد که آن‌ها نیز به نوعی حیات غیر آشکار برای مردگان اعتقاد داشتند، لذا همراه آن‌ها غذا و سلاح دفن می‌کردند.
[۱۰] تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ص ۷ - ۱۰.
[۱۱] تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ص ۲۳.
[۱۲] تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ص ۳۱.
[۱۳] تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ص ۵۷.
[۱۴] تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ص ۵۹.
[۱۵] تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ص ۹۱.
[۱۶] تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ص ۳۲۴.
[۱۷] به سوی جهان ابدی، ص ۱۵ - ۴۷.



طبق آیات قرآن، ایمان به آخرت از آموزه های اصلی همه ادیان الهی بوده که تمام پیامبران (علی نبینا وآله و علیهم السلام) درباره آن تأکید ویژه ای داشته اند. امّا در کتاب های آسمانی مربوط به ادیان گذشته که اکنون در دست ما قرار دارد، توجّه چندانی به آخرت نشده است.
از میان ادیان بزرگ شناخته شده، شاید اوستا نخستین کتابی باشد که با صراحت از جهانی در پایان دنیا یاد، و درباره حالات آن، حتّی بیش‌تر از کتاب مقدّس بحث کرده است.
[۲۱] مجموعه آثار، بازرگان، ج ۹، درس دینداری، ص ۳۲۲.

هندوان و بوداییان نیز به جهان سعادت مندی معتقدند که بی درنگ پس از مرگ یا پس از تناسخ های مکرّر به آن می‌پیوندند.
[۲۲] اوپانیشاد، کتاب مقدس آیین هندو، ص ۶۹.
[۲۳] اوپانیشاد، کتاب مقدس آیین هندو، ص ۱۱۳.
[۲۴] اوپانیشاد، کتاب مقدس آیین هندو، ص ۲۶۳.
[۲۵] اوپانیشاد، کتاب مقدس آیین هندو، ص ۳۱۱.
[۲۶] کتاب بودا، مایکل کریدرز، ص ۳۸۱ - ۴۰۶.

در تورات کنونی به ندرت ذکری از آخرت به میان آمده،
[۲۷] الحکمة المتعالیه، ملاصدرا، ج ۹، ص ۱۸۱.
[۲۸] الحکمة المتعالیه، ملاصدرا، ج ۹، ص ۱۸۲.
حتّی برخی از دانش مندان یهودی با صراحت وجود آن را انکار کرده اند.
[۲۹] گنجینه ای از تلمود، آبراهام كوهِن، ص ۳۶۲ - ۳۶۵.

در انجیل کنونی، توجّه بیش تری به مباحث آخرت شده، امّا باز هم به آخرت شناسی اهمّیت کمی داده شده است،
[۳۰] مجموعه آثار، بازرگان، ج ۱، ذره بی انتها، ص ۴۶۵.
[۳۱] مجموعه آثار، بازرگان، ج ۹، درس دینداری، ص ۳۲۲.
در صورتی که دین اسلام برای آخرت اهمیت خاصّی قائل شده و اعتقاد به آن را در کنار اعتقاد به توحید ، شرط مسلمانی دانسته است.
[۳۲] مجموعه آثار، مطهری، ج ۴، معاد، ص ۶۲۱.
[۳۳] مجموعه آثار، مطهری، ج ۴، معاد، ص ۶۲۲.
[۳۴] مجموعه آثار، مطهری، ج ۴، معاد، ص ۶۳۴.



آیات فراوانی از قرآن ، به بحث درباره آن جهان پرداخته، به طوری که گفته شده، حدود یک سوم
[۳۵] معارف قرآن، ص ۴۸۲.
[۳۶] آموزش عقاید، ج ۳، ص ۵.
قرآن، آیات مربوط به جهان آخرت است.
در حقیقت، آخرت مکمّل و معنا بخش دیگر اصول دین بوده، بدون آن نمی‌توان به خداوند و صفاتش مانند عدل و حکمت و فلسفه نبوّت و به تبع آن امامت اعتقاد کامل یافت،
[۳۷] مجموعه آثار، مطهری، ج ۲؛ حیات اخروی، ص ۵۳۰ - ۵۳۴.
به عبارت دیگر، بدون آخرت، دعوت دینی و تبلیغ پیامبران (علی نبینا و آله و علیهم السلام) بی اثر خواهد بود، زیرا پذیرفتن دین و پیروی از مقرّرات شرع ، خالی از کلفت و سلب آزادی نیست و در صورتی که متابعت آن، اثری در بر نداشته باشد، هرگز مردم زیر بار آن نرفته، از آزادی طبیعی دست بر نخواهند داشت.
[۳۸] شیعه در اسلام، علامه طباطبایی، ص ۱۰۲.

موضوع آخرت را در قرآن کریم، از واژه های فراوانی مانند برزخ ، بعث، حشر، نشر، صراط، قیامت ، میزان، یوم الدین، یوم الفرقان، یوم الحسرة، یوم الحساب و ده‌ها واژه دیگر می‌توان استفاده کرد، ولی با توجّه به تحلیل واژه «آخرت» که در آن تقابل با جهان نخستین ( دنیا ) نهفته، مناسب تر است در مقاله مربوط به آن، به مسائل کلّی مربوط به آن جهان پرداخته شود.
و از آن‌جا که این گونه مباحث در قرآن بیش‌تر با دو واژه «آخرت» و «یوم الآخر» بیان شده، دراین مقاله نیز از واژه های دیگر جز در عنوان «شباهت‌ها و تفاوت های دنیا و آخرت» که در جهت تبیین حقیقت آخرت است، کم تر استفاده می‌شود و اغلب به آیاتی پرداخته می‌شود که دربردارنده یکی از دو واژه مزبور باشند، ضمن آن‌که مبحث آخرت، مبحثی گسترده بوده، هریک از واژه های دیگر، خود نیزبه طور مستقل مدخل قرار می‌گیرند.


واژه «آخرت» ۱۱۳ بار به همین معنادر قرآن به کار رفته است.
[۳۹] المعجم المفهرس، «آخرت».

در نُه مورد با کلمه «دار» آمده که صفت یا مضافٌ الیه «دار» است: «وَإنَّ الدَّارَ الأخِرةَ لَهِی الحَیوانُ»، «وَ لَدارُ الأخِرَةِ خَیرٌ.»
دریک جا صفت برای «النشأة» است: «ینشِیءُ النَّشأَةَ الأخِرَةَ.»
درپنج مورد در برابر واژه «الاولی» و در ۴۸ مورد، برابر «الدنیا» : «رَبَّنا ءَاتِنا فِی الدُّنیا حَسَنةً وَ فِی الأخِرَةِ حَسَنةً» به کار رفته است. لفظ ألاخِر در ۲۶ مورد صفت «یوم» قرار گرفته: «ءَامَنّا بِاللّهِ وَبِالیومِ الأَخِرِ.»
[۴۵] التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۱، ص ۴۵.
[۴۶] التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۱، ص ۴۶.

در مواردی که واژه «آخرت» به تنهایی به کار رفته، موصوف آن یکی از واژه های «دار» «الکرَّة» «النَّشأة»
[۴۸] تفسیر القرآن الکریم، ملاصدرا، ج ۱، ص ۳۰۳.
یا «الحیاة»
[۴۹] التفسیر الکبیر، فخر رازی، ج ۲۸، ص ۳۰۳.
در تقدیر است.


درباره این‌که برزخ از مراحل کدام جهان به شمار می‌آید، سه نظر وجود دارد:
۱. برزخ، جزئی از دنیا و تتمه آن است و آخرت پس از پایان برزخ آغاز می‌شود،
[۵۰] معادشناسی، ج ۲، ص ۲۶۳.
[۵۱] معادشناسی، ج ۲، ص ۲۶۴.
[۵۲] معادشناسی، ج ۲، ص ۲۶۷.

۲. برزخ، جزء آخرت است و انسان با مرگ وارد آخرت می‌شود،
[۵۳] مفاتیح الغیب، ج ۲، ص ۷۲۰.
[۵۴] التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۱، ص ۴۶.

۳. برزخ عالمی مستقل بین دنیا و آخرت است که نه کاملاً ویژگی های دنیا را دارد و نه کاملاً ویژگی های آخرت را، ولی گویا که آخرت، همه مراحل پس از زندگی دنیا از جمله قبر و برزخ را در بر می گیرد،
[۵۷] التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۱، ص ۴۶.
بنابراین، مراحل جهان آخرت با مرگ آغاز شده
[۵۸] مفاتیح الغیب، ج ۲، ص ۷۲۰.
و انسان در عالم قبر جای می‌گیرد: «ثُمَّ أَماتَهُ فأَقبَرهُ» و تا قیامت در برزخ مانده: «و مِن وَرائِهم بَرزخٌ إِلی یومِ یبعَثونَ» در بهشت یا جهنّمِ برزخی به سر خواهد برد و در آن، هر صبح و شام متنعّم یا معذّب است: «جنّتِ عدن... و لَهُم رِزقُهم فِیها بُکرةً و عَشِیا»، «النَّارُ یعرَضُونَ عَلیها غُدوًّا و عَشِیا و یومَ تَقومُ السَّاعةُ أَدخِلُوا ءَالَ فرعونَ أَشدَّ العَذابِ.»

۶.۱ - نوع استدلال

بر اساس روایتی با توجّه به آیه «لاَیرونَ فیهَا شَمسًا و لاَزَمهَریرًا» در بهشت جاوید ، صبح و شام وجود ندارد.
[۶۵] جامع البیان عن تأویل آیات القرآن، طبری، مج ۲، ج ۲۴، ص ۹۰.
[۶۶] الجامع لأحکام القرآن، قرطبی، ج ۱۹، ص ۹۰.
دوره برزخ با نفخ صور و فنای همه موجودات به پایان می‌رسد: «و نُفخَ فِی الصُّورِ فصَعِقَ مَن فِی السَّموتِ و مَن فِی الأَرضِ» سپس قیامت با نفخ صور دیگری آغاز می‌شود: «ثُمَّ نُفخَ فِیهِ أُخری فإِذا هُم قِیامٌ ینظُرُونَ.»
متکلّمان آخرت را در آینده زمانی و در عرض دنیا می‌دانند،
[۶۹] احیاء علوم الدین، ج ۱، ص ۱۹۹.
[۷۰] احیاء علوم الدین، ج ۱، ص ۲۰۱.
ولی فلاسفه برآنند که آخرت درآینده زمانی نیست، بلکه باید آن را در مراتب عالی سلسله طولی وجود جُست.
[۷۱] مفاتیح الغیب، ج ۲، ص ۶۸۸.
[۷۲] مفاتیح الغیب، ج ۲، ص ۶۸۹.

اینان با استدلال به آیاتی چون: «إِنَّ جَهنّمَ لَمُحِیطةٌ بِالکفِرینَ» معتقدند که آخرت بر دنیا احاطه داشته، چنان که روز بر ساعات آن احاطه دارد.
[۷۴] حاشیه بر شرح منظومه، ص ۴۵.

حکیمان اسلامی همه تفاوت های دنیا و آخرت را در چگونگی وجود آن دو دانسته اند
[۷۵] الحکمة المتعالیه، ملاصدرا، ج ۹، ص ۱۵۷.
[۷۶] الحکمة المتعالیه، ملاصدرا، ج ۹، ص ۲۰۳.
[۷۷] الحکمة المتعالیه، ملاصدرا، ج ۹، ص ۲۰۴.
: «یومَ تُبدَّلُ الأَرضُ غَیرَالأَرضِ وَالسَّموتُ...» و آن‌ها را در چند تفاوت بنیادین خلاصه می‌کنند.
[۸۰] الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، صدر المتالهین شیرازی، ص ۲۶۷.
[۸۱] الشواهدالربوبیه، ص ۲۶۸.
[۸۲] مفاتیح الغیب، ج۲، ص۶۸۶-۶۸۹.



۱. مجموعه آثار، مطهری، ج ۲، حیات اخروی، ص ۵۰۲.
۲. المیزان، علامه طباطبایی، ج ۷، ص ۲۷.    
۳. عقل و اعتقاد دینی، ص ۳۲۲.
۴. معاد در نگاه وحی و فلسفه، ص ۷ تا ۳۵.
۵. معاد در نگاه وحی و فلسفه، ص ۱۰۵.
۶. معاد در نگاه وحی و فلسفه، ص ۱۰۶.
۷. معاد در نگاه وحی و فلسفه، ص ۱۱۷.
۸. معاد در نگاه وحی و فلسفه، ص ۱۱۸.
۹. مجموعه آثار، مطهری، ج ۱، عدل الهی، ص۲۰۱ - ۲۰۳.
۱۰. تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ص ۷ - ۱۰.
۱۱. تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ص ۲۳.
۱۲. تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ص ۳۱.
۱۳. تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ص ۵۷.
۱۴. تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ص ۵۹.
۱۵. تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ص ۹۱.
۱۶. تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ص ۳۲۴.
۱۷. به سوی جهان ابدی، ص ۱۵ - ۴۷.
۱۸. اعلی/سوره۸۷، آیه۱۷.    
۱۹. اعلی/سوره۸۷، آیه۱۸.    
۲۰. اعلی/سوره۸۷، آیه۱۹.    
۲۱. مجموعه آثار، بازرگان، ج ۹، درس دینداری، ص ۳۲۲.
۲۲. اوپانیشاد، کتاب مقدس آیین هندو، ص ۶۹.
۲۳. اوپانیشاد، کتاب مقدس آیین هندو، ص ۱۱۳.
۲۴. اوپانیشاد، کتاب مقدس آیین هندو، ص ۲۶۳.
۲۵. اوپانیشاد، کتاب مقدس آیین هندو، ص ۳۱۱.
۲۶. کتاب بودا، مایکل کریدرز، ص ۳۸۱ - ۴۰۶.
۲۷. الحکمة المتعالیه، ملاصدرا، ج ۹، ص ۱۸۱.
۲۸. الحکمة المتعالیه، ملاصدرا، ج ۹، ص ۱۸۲.
۲۹. گنجینه ای از تلمود، آبراهام كوهِن، ص ۳۶۲ - ۳۶۵.
۳۰. مجموعه آثار، بازرگان، ج ۱، ذره بی انتها، ص ۴۶۵.
۳۱. مجموعه آثار، بازرگان، ج ۹، درس دینداری، ص ۳۲۲.
۳۲. مجموعه آثار، مطهری، ج ۴، معاد، ص ۶۲۱.
۳۳. مجموعه آثار، مطهری، ج ۴، معاد، ص ۶۲۲.
۳۴. مجموعه آثار، مطهری، ج ۴، معاد، ص ۶۳۴.
۳۵. معارف قرآن، ص ۴۸۲.
۳۶. آموزش عقاید، ج ۳، ص ۵.
۳۷. مجموعه آثار، مطهری، ج ۲؛ حیات اخروی، ص ۵۳۰ - ۵۳۴.
۳۸. شیعه در اسلام، علامه طباطبایی، ص ۱۰۲.
۳۹. المعجم المفهرس، «آخرت».
۴۰. عنکبوت/سوره۲۹، آیه۶۴.    
۴۱. یوسف/سوره۱۲، آیه۱۰۹.    
۴۲. عنکبوت/سوره۲۹، آیه۲۰.    
۴۳. بقره/سوره۲، آیه۲۰۱.    
۴۴. بقره/سوره۲، آیه۸.    
۴۵. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۱، ص ۴۵.
۴۶. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۱، ص ۴۶.
۴۷. مجمع البیان، ج ۱، ص ۱۲۳.    
۴۸. تفسیر القرآن الکریم، ملاصدرا، ج ۱، ص ۳۰۳.
۴۹. التفسیر الکبیر، فخر رازی، ج ۲۸، ص ۳۰۳.
۵۰. معادشناسی، ج ۲، ص ۲۶۳.
۵۱. معادشناسی، ج ۲، ص ۲۶۴.
۵۲. معادشناسی، ج ۲، ص ۲۶۷.
۵۳. مفاتیح الغیب، ج ۲، ص ۷۲۰.
۵۴. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۱، ص ۴۶.
۵۵. المیزان، علامه طباطبایی، ج ۲، ص ۱۲۲.    
۵۶. المیزان، علامه طباطبایی، ج ۱۱، ص ۸.    
۵۷. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۱، ص ۴۶.
۵۸. مفاتیح الغیب، ج ۲، ص ۷۲۰.
۵۹. عبس/سوره۸۰، آیه۲۱.    
۶۰. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۰۰.    
۶۱. مریم/سوره۱۹، آیه۶۱.    
۶۲. مریم/سوره۱۹، آیه۶۲.    
۶۳. غافر/سوره۴۰، آیه۴۶.    
۶۴. انسان/سوره۷۶، آیه۱۳.    
۶۵. جامع البیان عن تأویل آیات القرآن، طبری، مج ۲، ج ۲۴، ص ۹۰.
۶۶. الجامع لأحکام القرآن، قرطبی، ج ۱۹، ص ۹۰.
۶۷. زمر/سوره۳۹، آیه۶۸.    
۶۸. زمر/سوره۳۹، آیه۶۸.    
۶۹. احیاء علوم الدین، ج ۱، ص ۱۹۹.
۷۰. احیاء علوم الدین، ج ۱، ص ۲۰۱.
۷۱. مفاتیح الغیب، ج ۲، ص ۶۸۸.
۷۲. مفاتیح الغیب، ج ۲، ص ۶۸۹.
۷۳. توبه/سوره۹، آیه۴۹.    
۷۴. حاشیه بر شرح منظومه، ص ۴۵.
۷۵. الحکمة المتعالیه، ملاصدرا، ج ۹، ص ۱۵۷.
۷۶. الحکمة المتعالیه، ملاصدرا، ج ۹، ص ۲۰۳.
۷۷. الحکمة المتعالیه، ملاصدرا، ج ۹، ص ۲۰۴.
۷۸. المیزان، علامه طباطبایی، ج ۱۲، ص ۸۸-۸۹.    
۷۹. ابراهیم/سوره۱۴، آیه۴۸.    
۸۰. الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، صدر المتالهین شیرازی، ص ۲۶۷.
۸۱. الشواهدالربوبیه، ص ۲۶۸.
۸۲. مفاتیح الغیب، ج۲، ص۶۸۶-۶۸۹.



دانشنامه موضوعی قرآن کریم، برگرفته از مقاله «آخرت».    


رده‌های این صفحه : کلام | معاد شناسی




جعبه ابزار