معرفة القراء الکبار (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
معرفة القراء الکبار علی الطبقات و الاعصار یا طبقات القراء تالیف شمس الدین ابی عبدالله
محمد بن احمد بن عثمان ذهبی (متوفای ۷۴۷ قمری) در آشنایی با تاریخ
قراء قرآن کریم و به
زبان عربی می‌باشد.
تحقیق اثر توسط دکتر طیار آلئی قولاچ صورت گرفته است. قرائت قرآن و تلاوت آیات آن یکی از مهم‌ترین مسایل قرآن به شمار می‌رود، به طوری که از همان ادوار نخستین پیوسته عده‌ای به این کار همت گماشته و عهده دار قرائت
قرآن و تعلیم آن در جامعه اسلامی بوده‌اند. در مرحله اول شخص
پیامبر اکرم -صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم - قرآن را بر اصحاب خویش
اقراء می‌فرمود. گروهی از اصحاب، قرائت قرآن را بی واسطه و به طور مستقیم از آن حضرت فراگرفتند و از اینجا
طبقه اول قراء شکل گرفت زیرا اینها کسانی بودند که قرآن را بر پیامبر عرضه نموده‌اند. افراد این طبقه
عثمان بن عفان ،
علی بن ابی طالب -علیه‌السّلام -،
ابی بن کعب ،
عبدالله بن مسعود ،
زید بن ثابت ،
ابو موسی اشعری و
ابو الدرداء . صحابه پیامبر در طبقه اول که قرآن را از آن حضرت فراگرفته بودند خود به تعلیم قرآن و قرائت بر دیگران مامور بودند. در طبقه بندی قراء افرادی در طبقه دوم قرائت قرار گرفته‌اند که قرآن را بر طبقه اول عرضه نموده‌اند اینها دوازده نفر بودند. طبقه سوم گروهی از مسلمین پس از دوره
صحابه و
تابعین در فن قرائت قرآن افرادی مشخص و ماهر گردیدند و در این امر شهرت یافتند که سه نفر از
قراء سبعه جزء همین طبقه هستند (
ابن عامر ،
ابن کثیر و
عاصم ) طبقه چهارم گروهی هستند که قرائت خود را عرضه بر طبقه قبل نمودند و در این امر شهرت یافتند که سه نفر از قراء
شیعه خود همین طبقه هستند. (
ابو عمر و علاء ، نافع
بن عبد الرحمان و
حمزة بن حبیب .... ) طبقه ششم افرادی هستند که قرائت خود را از طبقه پنجم شنیده و برای خود قرائتی اختیار نموده‌اند.
علی بن حمزه کسائی که از
قراء سبعه می‌باشد جزء همین طبقه می‌باشد: و بالاخره بزرگانی دیگر تا طبقات هشتم میرسد.
پس از این طبقات از قراء،
عهد تدوین قرائات آغاز شد و به دنبال آن قراء سبعه تعیین گردیدند
ابن مجاهد که از قاریان به نام قرآن و جزء طبقه هشتم قراء آمده در اوایل قرن چهارم (۲۴۵- ۳۲۴) قمری، قرائات را در هفت قرائت از هفت قاری به نام به رسمیت شناخت.
ابتکار دیگر ابن مجاهد این بود که از میان تمام شاگردان و راویان قاریان انتخاب شده خود، تنها دو راوی را برگزید و در کتاب خود روایت آن دو را از قرائت استادشان ذکر نمود و طبقات قراء همینگونه تا قرن ذهبی ادامه داشته و آنچه ذهبی تا زمان خویش آورده به ۱۸ طبقه رسیده است مهم‌ترین شاگردان قراء عامل اصلی انتقال قرائت آنان به آیندگان هستند که به اینها راوی اطلاق می‌شود. قراء قرائت را به طریق عرض (خواندن و عرضه کردن قرائت بر استاد) بر استاد فرا می‌گیرد و این سلسله ادامه می‌یابد تا به یکی از
صحابه به طبقه اول برسد مثلا
قرائت عاصم ، او قرائت خود را بر
ابو عبد الرحمن سلمی به طریق عرض فرا گرفت. ویژگی علمی ابو عبد الرحمن سلمی این است که او عامل انتقال قرائت قرآن از
علی بن ابی طالب به
قاریان کوفی از جمله
عاصم بن ابی النجودات (اینک یکبار دیگر به مشایخ عاصم نظر می‌افکنیم:
عاصم -
ابو عبد الرحمن سلمی - علی بن ابی طالب-
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم )
زمانی که ذهبی کار نگارش طبقات القراء را آغاز کرد متوجه شمار فراوان قراء و حاملان قرآن در زمانها و مکانهای گوناگون شد. از این رو برای ذکر نام قراء شرایطی را در نظر گرفت. این ضوابط آن گونه که از کتاب او می‌توان دریافت چنین است:
۱) قرائی ذکر کرده که در نزد قراء صاحب قراءات، تحصیل قرائت کرده‌اند و کسانی نیز بر آنها قرائت کرده‌اند و این اسناد تا روزگار و عهد ذهبی تداوم داشته است. با توجه به این شرط، ذهبی شرح حال قرایانی که قرائات آنها در عهدش رایج نبوده، ذکر نکرده چرا که قرائت آنها استمرار نداشته است هرچند که در بین آنها بزرگانی از
صحابه و تدوین کنندگان قرآن نیز وجود داشته‌اند.
۲) قاریانی که شهرتی داشته‌اند و به طرق معتبری قرائات را نقل و افراد متعددی از آنها اخذ قرائت کرده‌اند. بنابراین ذهبی شرح قاریانی که این ویژگی را نداشته‌اند نیاورده است. هرچند موارد اندکی را می‌توان برشمرد که از شرط خود عدول کرده است هرچند در این موارد، ذهبی علت آن را توضیح داده تا خواننده گمان نکند که شرایط خود را برای ذکر شرح حال قراء فراموش کرده است.
ذهبی از اثر مشهور خود سه تحریر حداقل براساس آنچه می‌دانیم انجام داده است. ذهبی نخستین بار در ۷۱۴ قمری پس از فراغت از تالیف
تاریخ اسلام به فکر تدوین کتابی در تاریخ قراء به نام
طبقات قراء افتاد و وی در ۷۱۸ قمری از تالیف این کتاب فراغت یافت و این تحریر نخست اثر او بود.
وجود تحریر دوم کتاب با بررسی تحریر سوم روشن می‌شود. تحریر دوم در اختیار
ابن جزری بوده و از آن در تالیف غایة النهایة بهره برده هرچند متوجه نقصان این نسخه نشده است. تحریر سوم که به تازگی توسط احمد خان در کتابخانه‌ای کوچک در پاکستان (مدرسه محمد علی مکهدی) یافت شده است. کاتب این نسخه
ابن فهد هاشمی از عالمان
قرن ۹ هجری قمری است. تفاوت تحریر اول و سوم بطور اجمال: تعداد طبقات در تحریر اول ۱۸ طبقه است اما در تحریر سوم ۱۷ طبقه و در هر طبقه شرح حال افراد متعددی افزوده شده است به نحوی که برخی طبقات دو برابر شده است. تعداد قراء در تحریر اول ۷۳۷ قاری تا قرن هشتم قمری ذکر شده است و در تحریر سوم بیش از ۱۲۰۰ قراء آمده است. دیگر اینکه طبقه برخی از افراد تغییر داده شده است. تقدیم و تاخر در شرح حال بسیاری از افراد دیده می‌شود. برای اطلاع کامل از این مسئله، می‌توان به مقدمه کتاب که در مجلد اول همراه با شرح حال کامل زندگانی ذهبی، اساتید او و شاگردان و آثار او در خیلی از علوم آمده است مراجعه کنید.
نکته‌ای که در اینجا خالی از فایده‌ای نیست اینکه برخی از نگارندگان تاریخ قرآن به جای توضیح مراحل قرائات به طبقه بندی قاریان پرداخته‌اند که
ذهبی و این اثر از جمله آن می‌باشد و بیشتر کتب تالیف شده در این باب، مراحل قرائات ذکر شده است. یکی از ویژگیهای این اثر آمدن فهرستهای گوناگون که یک مجلد از چهار مجلد به آن اختصاص داده شده است می‌باشد که عبارت از: فهرست آیات یا کلمات قرآنی، فهرست احادیث نبوی، فهرست
اعلام تراجم طبقات ، فهرست اعلام تراجم بر ترتیب حروف، فهرست جماعات، قبائل و گروه‌ها، فهرست اماکن و شهرها، فهرست کتب ذکر شده در متن کتاب، فهرست اشعار، فهرست مصادر به حسب اسم مؤلفان، فهرست مصادر به حسب اسمهای کتب.
نسخه حاضر توسط انتشارات مرکز البحوث الاسلامیه لوقف لدیانة الترکی با عنوان چاپ اول/ ۱۴۱۹ قمری (۱۹۹۵ میلادی) در استانبول ترکیه چاپ و به بازار عرضه گردیده است. منابع: التمهید فی علوم القرآن، محمد هادی معرفت مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، چاپ اول، ۱۳۷۸ درسنامه علوم قرآنی (سطح ۱، ۲)، حسین جوان آراسته، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، پنجم، ۱۳۸۰ ماهنامه تخصصی کتاب ماه دین، شماره ۹۴- ۹۳، تیر و مرداد ۱۳۸۴، مقاله چاپ کامل طبقات القراء ذهبی، ترجمه محمد کاظم رحمتی
نرم افزار مشکاة الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
