معالم العلماء (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نام كامل كتاب معالم العلماء فى فهرست كتب الشيعة و أسماء المصنفين اثر
ابو جعفر محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی می باشد.
حافظ ابو جعفر( ابو عبد الله) محمد بن على بن شهرآشوب بن ابى نصر كياكى بن ابى الجيش مازندرانى سَرَوى ملقّب به رشيد الدين و عز الدين و شيخ الطائفه( ۵۸۸- ۴۸۹ ه ق/ ۱۱۹۲- ۱۰۹۶ م) مذهب او
شیعه دوازده امامی است. او
فقیه ،
محدث ، مفسّر، اديب، شاعر، مطّلع نسبت به
رجال و احاديث، جامع هنرها و فضيلتهاست و از سوى مخالفان و بيگانگان نيز مورد
احترام و تعظيم بوده است.در هشت سالگى
قرآن را حفظ كرد، از دانشى گسترده برخوردار بود، عبادت بسيار مى‌كرد هميشه با
وضو بود، از بعد تأليف و تصنيف در نزد
شیعه به منزلۀ خطيب بغدادى نزد
اهل سنت بود.
مؤلف در اين باره مى‌نويسد:« معالم العلماء در فهرست كتب شيعه و نامهاى نويسندگان آنها چه كتب قديمى و چه كتب جديد است. اگر چه شيخ بزرگوار ما ابو جعفر محمد طوسى - رضوان الله عليه- در آن زمان كتاب بى‌نظيرى در اين باب نوشت ولى بايد گفت در كتاب مختصر ما مطالب اضافى و فوايدى هست كه مى‌تواند تتمه‌اى بر كتاب
شیخ طوسی باشد. در اين كتاب من در حدود ششصد( نسخه بدل سيصد) نويسنده افزودم و به مواردى كه در كتاب شيخ محذوف است
اشاره كردم گر چه كتابهاى در اين زمينه بيشمار است.»
تاريخ تأليف اين كتاب ديرتر از ۵۸۱ قمرى نيست چون مؤلف در اجازه‌اش به تاريخ ۱۵
جمادی الثانی سال ۵۸۱ قمرى براى شيخ جمال الدين ابو الحسن على بن شعرۀ حلّى جامعانى از كتاب معالم العلماء ياد كرده است. و معروف است كه كتاب معالم العلماء و كتاب
فهرست شیخ منتجب الدین از حيث زمان تأليف به يكديگر نزديك‌اند و هر دو كتاب ذيل و متمم فهرست شيخ طوسى مى‌باشند.
كتاب محتوى ذكر ۹۹۰ شخص است. در آخر آن فصلى است در مورد كتابهايى كه نويسندگانشان ناشناخته‌اند و بابى است در مورد بعضى از شاعران
اهل بیت - عليهم السلام- كه چهار طبقه را تشكيل مى‌دهند: آشكارگويان، ميانه‌روها، پارساها و متكلفان.
كتاب در بردارندۀ نام ۹۰ مؤلف و ۶۰۰ كتاب بيشتر از آنچه در« الفهرست» آمده، مى‌باشد. و احيانا به ضعف يا وثاقت برخى از مؤلفان و به تاريخ وفاتشان اشاره مى‌كند كه اين از امتيازات اين كتاب بر كتاب«
الفهرست » است.
اين كتاب يك جلدى تاكنون دو بار به چاپ رسيده است يك بار در سال ۱۳۵۳ قمرى در ۱۴۱ صفحه در
تهران و بار ديگر در سال ۱۳۸۱ قمرى با تحقيق در ۱۵۳ صفحه در
نجف اشرف به چاپ رسيد و همچنان نيازمند تحقيق عميق است.
كتاب طبق« الفهرست» شيخ الطائفه طوسى
به ترتيب الفبا تأليف شده نه بر طبق طبقات يا سال، در اين ترتيب الفبايى فقط حرف اول ملاك بوده نه حرف دوم و سوم بنابر اين بين مدخلهاى ابراهيم و بلال ترتيب هست ولى بين ابراهيم و احمد ترتيب الفبايى وجود ندارد.
كتاب« معالم العلماء» جزء منابع و مآخذ مهم براى علماء
رجال شده است علمايى همچون
علامه حلی صاحب«
خلاصة الرجال »، و
شیخ حر عاملی صاحب«
أمل الآمل » و مير مصطفى تفرشى، و ميرزا محمد استرآبادى و
علامه مجلسی و شيخ ابو على حائرى و آقا محمد باقر خوانسارى و ديگران از اين كتاب استفاده مى‌كرده‌اند.
از آنجا كه« معالم العلماء» تكمله‌اى است بر« الفهرست» شيخ طوسى، خط مشى مؤلف آن كتاب را دنبال كرده فقط از مؤلفان شيعه نام مى‌برد. البته از ۴۳ شخص شيعه غير دوازده امامى از قبيل فطحيه، واقفيه، اسماعيليه، زيديه، غُلات و
اهل سنت نام مى‌برد.
آثار مؤلف بر سه بخش است، چاپى، خطى، مفقود.
آثار چاپ شده:«
مناقب آل ابی طالب علیهم السلام ،« معالم العلماء»( كتاب حاضر) و«
متشابه القرآن و مختلفه ».
آثار خطى:«
مثالب النواصب »( مدرسۀ شهيد مطهرى- سپهسالار سابق- شمارۀ ۵/ ۴۹۸) در كتاب«
الذریعه » آمده كه:« نسخۀ خطى آن در خزانۀ سيد ناصر حسين هندى است. و نسخۀ ديگرى در تهران در كتابخانۀ سيد محمد محيط موجود است.»
آثار مفقود:« المخزون و المكنون فى عيون الفنون»،« الطرائق فى الحدود و الحقائق»،« مائدة الفائدة»،« المثال فى الأمثال»،« الاسباب و النزول على مذهب آل الرسول»،« الحاوى»،« الاوصاف»،« المنهاج».
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
