مصنفات فارسی سمنانی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مصنفات فارسی»، مجموعه نوشته‌های فارسی
شیخ ابو المکارم، احمد بن محمد بن احمد بیابانکی، مشهور به
علاء الدوله سمنانی ، یکی از عارفان بزرگ و بنام
قرن هشتم هجری قمری است.
مجموعه ی حاضر، مشتمل بر دوازده
رساله همراه با هشت مکتوب می‌باشد.
این
رساله، اولین اثر قلمی سمنانی است که آن را در
خانقاه سکاکیه و در اوایل سیر و سلوک به خواهش دوستی به رشته ی تحریر درآورده است. سمنانی، قسمتی از
رساله را به بحث پیرامون رباعی
شیخ سعید علی لالا و شرح
حدیث قدسی اختصاص می‌دهد که ظاهرا هیچ ربطی با
رساله ندارد. سمنانی در این
رساله به جزئیات سماع و شرایط آن نمی‌پردازد، ولی لازم بودن آن را در سلوک گوش زد می‌کند. وی تحریم
سماع را توسط
ابو حنیفه ، به عوام و مباح کردن آن را توسط
شافعی ، به خواص اختصاص می‌دهد.
سمنانی، در این
رساله، هشتاد ادب از آداب
سفره را متذکر می‌شود و برخلاف سایر عرفا از افراط و تفریط اجتناب می‌کند. به نظر وی،
انسان با محافظت بر آداب این لقمه ی سفلی ظلمانی، ممد قوای روح علوی نورانی می‌گردد که منشا اخلاق حمیده و آداب مرضیه می‌تواند باشد.
این
رساله، از بهترین
رساله‌های فقهی است که بر اساس مشرب عرفانی به رشته تحریر درآمده است. در این
رساله، علاوه بر فقه ظاهری، به جنبه ی باطنی
احکام نیز توجه شایانی شده است. این
رساله، در شش فصل تدوین شده که عبارتند از:
فصل اول، در
نماز و آنچه بدان نماز درست می‌شود، از سوابق و لواحق و توابع آن؛
فصل دوم، در
روزه و شرایط آن؛
فصل سوم، در
زکات دادن و حد نصاب معین کردن؛
فصل چهارم، در
حج و شرایط آن؛
فصل پنجم، در
جهاد؛
فصل ششم، در سماع و شرایط آن.
این
رساله، در بیان واقعه‌ای است که در روز پنج شنبه در نوزدهمین روز خلوت، برای وی متمثل شده است. وی، ابتدا، در عناصر اربعه سیر کرده و با آنان گفت وگو می‌کند، سپس روانه افلاک می‌شود و از احوال آنها سؤالاتی می‌کند و بالاخره دل سمنانی می‌یابد که همه ی اینها اسباب هستند تا بدن انسان که قابل فیض نور نفس می‌باشد، بی واسطه حاصل آید.
وی بعد از
سفر به عالم نفس و
عقل ، می‌یابد که این دو نیز واسطه‌اند تا این لطیفه انسانی را مستعد قبول نور قلم گردانند و قلم واسطه است برای‌ام الکتاب و خفی و بالاخره خفی، واسطه می‌شود برای انوار صفات حق تعالی. بالاخره دل سمنانی بعد از یک روز و نیم، از سفر برمی گردد و در پایان نحوه ی دست یابی به لطایف سبعه را بر اثر ذکر گفتن، بازگو می‌کند و از بهره وری تجلیات عام و خاص و خاص الخاص سخن به میان می‌آورد.
سمنانی این
رساله را به خواهش مریدش محمد دهستانی به رشته تحریر درآورده است. در این
رساله، درباره ی تجلیات ذاتی، صفاتی و افعالی سخن به میان آمده است و هم چنین آرای فلسفی سمنانی به وضوح مشخص و تفاوت آن با مکتب
ابن عربی معلوم می‌شود.
حدیثی که در این
رساله تشریح شده، در بیشتر کتب
اهل سنت ، مانند «سنن ابن ماجه»، «سنن دارمی» و «سنن ابی داود» آمده است، ولی سمنانی آن را از «
مشارق الانوار فی صحاح الاخبار » روایت می‌کند. در این روایت،
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم مشاهدات غیبی را که عینی اوست، در قوالب عبارت بیان فرموده است.
این
رساله، از مهم‌ترین
رساله‌های سمنانی است که در
سال ۷۱۲ ق، نگارش آن را شروع کرده و در سال ۷۱۳ ق، آن را به اتمام رسانده است. دراین
رساله، به نکته‌هایی اشاره کرده است که در «مشارع کبری»، به آنها نپرداخته است. بیشتر مطالب این
رساله، با «العروة لاهل الخلوة و الجلوة»، مشترک است. این
رساله، بر ۴ فصل استوار است که عبارتند از: «الهیات»، «نبوات»، «ولایات»، «بیان وضع این
رساله و وصول سالک به عالم یقین».
در این
رساله، درباره ی شرطهای هشت گانه خلوت بحث می‌شود که عبارتند از: اختیار خلوت کردن، دوام
وضو ، دوام صوم، دوام صمت، دوام ذکر لا اله الا الله از سر حضور تمام، توجه به ذکر، نفی خواطر، ربط دل به ولایت
شیخ و ترک اعتراض بر حق تعالی. لازم به ذکر است که این تعالیم، برگرفته از دستورات جنید بغدادی است.
سمنانی در این
رساله، به شرایط هشت گانه خلوت نشینی اشاره کرده و ثمره ی ذکر لا اله الا الله را بازگو می‌کند. وی هم چنین فرمایشات
شیخ علی لالا و
شیخ احمد گورپانی و
شیخ مجد الدین بغدادی را در این
رساله بیان می‌نماید.
این
رساله به تقاضای یکی از فرزندان
طریقت سمنانی، به نام محمد خرد، درباره ی نور و تفاصیل آن، به رشته تحریر درآمده است. در این
رساله، بیان می‌شود که سالک در مراتب مختلف سیر و سلوک، بر اثر قوت آتش ذکر، موفق به مشاهده ی انواری می‌شود که بر اساس منازل و مراتب سلوک فرق می‌کند و بر مرید واجب است هر چه ببیند، به حضرت
شیخ عرضه دارد تا
شیخ تعبیر و تمییز مشاهدات نماید.
رساله‌ای است که مشتمل بر ذکر اسامی و خرقه و صحبت
مشایخ نویسنده و ذکر وفات آنان و ذکر مواضعی که در آنجا به دنیا آمده‌اند یا درگذشته‌اند.
رساله‌ای است که سمنانی بر اساس
تمثیل ، هر یک از مهره‌های شطرنج را بر اساس خاصیتی که دارند، بر خواص و طبایع وجود انسانی تطبیق کرده است. این
رساله، توسط یکی از مریدان وی تحریر شده است.
آخرین بخش کتاب، شامل مکتوباتی است که سمنانی، یا به خلیفگان و معاصران خود نوشته و یا از آنها دریافت کرده است و مشتمل بر هشت مکتوب زیر می‌باشد:
۱. اجازه نامه ی سمنانی به خلیفه اش عبدالله؛
۲. مکتوب سمنانی در جواب مرید خود به نام
شیخ عبدالله؛
۳. مکتوب
شیخ عبد الرزاق کاشانی ، شارح «فصوص الحکم» که در آن، اشکال سمنانی را نسبت به ابن عربی و مسئله جسمانیت خضر مردود اعلام می‌کند؛
۴. جواب مکتوب وی که
شیخ رکن الدین علاء الدوله ، بر ظهر آن نوشت و به کاشان فرستاد؛
۵. مکتوب سمنانی به کرکهری (تاج الدین کرکهری، طی نامه‌ای، از سمنانی درباره
اهل بیت علیه‌السّلام سؤال می‌کند و سمنانی پرسش وی را پاسخ می‌دهد)؛
۶. مکتوب
شیخ حسن در جواب مکتوب سمنانی؛
۷. پاسخ سمنانی به مکتوب
شیخ حسن؛
۸. مکتوب در اسئله سمنانی و اجوبه علی رامتینی (از
مشایخ طایفه
نقشبندیه در زمان سمنانی).
کتاب، توسط نجیب مایل هروی، تحقیق و تصحیح شده است. وی، در مقدمه، مباحثی همچون: «اشارتی به زمان و مکان سمنانی»، «نقد حال سمنانی به خامه خودش»، «آشنایی با این مجموعه» و «نگاهی به نثر سمنانی» را مطرح کرده است.
فهرست مطالب، در آغاز کتاب و موارد زیر در پایان آن ذکر شده است:
۱. «اختلاف نسخه‌ها»؛
۲. «یادداشت‌ها و ارجاعات»؛
۳. «من لمعات علاء الدولة»؛
۴. «فهرست‌ها» که خود مشتمل است بر «فهرست
آیات قرآن »، «فهرست احادیث، اخبار، اقوال و امثال»، «فهرست بیت‌ها و مصراع‌ها»، «فهرست واژگان نظام خانقاهی و معارف دینی و نوادر لغات و ترکیبات» و «فهرست اعلام» (مشتمل بر نام کسان، نام کتاب‌ها و نام جای‌ها)؛
۵. «مشخصات گزیده مآخذ».
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
