مصلح‌الدين مصطفى بن شمس‌الدين احمد اختری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَخْتَری، مصلح‌الدین مصطفی بن شمس‌الدین‌احمد (د ح
۹۶۸ق/ ۱۵۶۱م)،
فقیه و لغت‌شناس ترک بود.
وی در قره حصارِ افیون‌زاده شد و به‌همین جهت او را قره‌حصاری نیز می‌نامند.
از تاریخ تولد، حوادث زندگانی و استادان وی مطلبی در منابع نیامده است.
او از زادگاه خود به کوتاهیه کوچ کرده، و تا پایان عمر در همان‌جا به مدرّسی مشغول بوده است.
اختری از علمای عهد
سلطان سلیمان قانونی (حک ۹۲۶- ۹۷۴ق/ ۱۵۲۰-۱۵۶۶م) است
و در
ادبیات عرب،
علم لغت و
علوم دینی تبحر داشته.
تاریخ درگذشت او را به اختلاف ۹۶۱ق،
۹۶۸ق و ۹۸۶ق
آورده‌اند.
اختری کبیر، مهم‌ترین اثر وی، فرهنگی عربی - ترکی است که به گفته خود او بر پایه فرهنگ‌های مهم عربی چون
صحاح جوهری، الدستور، التکمله، المجمل، المغرب و المتقدمه (ظاهراً مقدمة الادب زمخشری) و جز این‌ها تألیف شده است و در آن واژه‌های دشوار و لغاتی که کاربرد بیشتری دارند، فراهم آمده، و بر حسب حروف کلمات - نه ریشه آن‌ها - و به ترتیب
حروف تهجی (در ۲۸ باب و هر باب در ۲۸ فصل) تدوین شده است.
اختری اثر خود را در سه حجم مختلف کبیر، متوسط (اوسط) و صغیر تنظیم و تألیف کرده است.
اختری کبیر که حاوی ۴۰ هزار کلمه است، به نوشته مؤلف در ۹۵۲ق در کوتاهیه پایان یافته
و نخستین بار در ۱۲۴۲ق/ ۱۸۲۶م در
استانبول به چاپ رسیده است. پس از آن نیز بارها در
ترکیه،
مصر،
ایران،
هند و کریمه در قطعه‌ای مختلف و در یک یا دو مجلد چاپ شده است. این فرهنگ به سبب در برداشتن گویش‌های محلی نواحی قره‌حصار افیون و کوتاهیه و نیز از نظر زبان‌شناسی دارای اهمیت است.
۱. تاریخ اختری، به
زبان عربی، در شرح حال
پیامبران از
آدم تا
خاتم و
خلفای راشدین و نیز برخی از بزرگان
اسلام که یک نسخه از آن در کتابخانه فاتح استانبول و نسخه‌ای دیگر در پاریس موجود است.
۲. جامع المسائل، درباره برخی از مسائل فقهی که به ام‌الفتاوی نیز معروف است.
نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های سلیمانیه، و قلیچ علی پاشا موجود است.
۳. شرح الرسالة الکفوی فی الادب، از این اثر فقط یک نسخه در کتابخانه سلیمانیه استانبول وجود دارد.
۱. جامع اللسان، اثری است در باب مسائل فقهی.
۲. حامل‌المحاضرات.
(۱) اختری، مصطفی، اختری کبیر، استانبول، ۱۳۱۱ق.
(۲) بغدادی، هدیةالعارفین.
(۳) بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلف‌لری، استانبول، ۱۳۳۳ق.
(۴) ثریا، محمد، سجل‌عثمانی، (تذکره مشاهیر عثمانیه)، استانبول، ۱۳۱۶ق.
(۵) حاجی خلیفه، کشف الظنون.
(۶) دفتر فاتح کتابخانه‌سی، استانبول، ۱۱۵۵ق.
(۷) زرکلی، اعلام.
(۸) سامی، شمس الدین، قاموس الاعلام، استانبول، ۱۳۰۶ق.
(۹) عطایی، عطاءالله، حدائق الحقائق فی تکملة الشقائق، استانبول، ۱۹۸۹م؛
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اختری»، ج۷، ص۲۱.
