مصباح الأرواح (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مصباح الارواح»،
منظومه‌ای است
عرفانی، اثر
فارسی عارف شیعی،
پیرجمال الدین محمد اردستانی (م ۸۷۹ ق)، متخلص به «جمالی».
در اصل،
ناظم کتاب، بیان حقایق احوال مصطفی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را مشتمل بر هفت
مثنوی رقم زده است که عبارتند از: «مصباح الارواح»، «احکام المحبین»، «نهایة الحکمة»، «هدایة الحکمة»، «هدایة
المعرفة»، «فتح الابواب» و «شرح الواصلین».
بعضی از مآخذ، مانند
نظم و
نثر سعید نفیسی، این هفت قسمت (را) دو قسمت مصباح و شرح الواصلین دانسته‌اند.
این کتاب، از مجموعه‌های باارزش زبان و ادب و
عرفان فارسی است و «مصباح الارواح»، نخستین مثنوی این مجموعه است که به کوشش دکتر میرعابدینی مورد تصحیح قرار گرفته است.
موضوع سخن همان طور که از نام مجموعه آشکار است، بیان مقامات حضرت مصطفی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم می‌باشد و هدف مؤلف در
شعر و نثر، تعلیم است و اساسا مجموعه بیان حقایق احوال مصطفی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را می‌توان به عنوان دومین مثنوی تعلیمی بعد از مثنوی مولوی مطرح کرد.
مؤلف، این اثر را در ۲۰
صفر ۸۶۸ ق، به پایان رسانده است.
ناظم در این اثر، شعر و نثر را به هم آمیخته و شیوه آثار تعلیمی خاص مولوی در آن دیده می‌شود.
سبک بیان وی در مثنوی‌ها چنین است: با
آیه یا حدیثی آغاز می‌کند و به تفسیر تعلیمی آن می‌پردازد و یا با شعر سخن آغاز می‌کند و پس از ذکر حکایتی، به نثر می‌پردازد.
«مصباح الارواح»، دارای چهار هزار و چهار صد و پنجاه
بیت است
و در مجموع به ۲۶ آیه
قرآن و قریب به ۲۰ روایت و ۱۱ حکایت پرداخته است.
ستون بندی سخنان وی، آیه و
حدیث و مسائل
عرفانی است. از ویژگی‌های قلم وی، نرمی و روان بیان کردن مطالب است. وی هر جا آیه‌ای یا حدیثی می‌آورد یا به شعر تازی استناد می‌کند، برای رعایت حال خواننده آن را به
فارسی برمی گرداند.
محتوای «مصباح الارواح»، ناظر به دو مسئله بنیادین
عرفانی می‌باشد و آن عبارت است از
توحید چیست؟ و موحد کیست؟
وی در بیان هر دو مسئله از آیات و
روایات مدد می‌گیرد؛ ازاین روی، توحید را بر اساس کریمه نور تبیین می‌کند که عبارت است از: الله نور السماوات و الارض مثل نوره کمشکاة فیها مصباح المصباح فی زجاجة الزجاجة کانها کوکب دری یوقد من شجرة مبارکة زیتونة لا شرقیة و لا غربیة یکاد زیتها یضی ء و لو لم تمسسه نار نور علی نور یهدی الله لنوره من یشاء و یضرب الله الامثال للناس و الله بکل شی ء علیم.
در مسئله دوم، در افق مقامات حضرت خاتم الانبیا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بحث را پیگیری می‌کند و این مهم را بر پایه نبوی: «اول ما خلق الله نوری» بنیان می‌نماید.
بشنو اکنون قصه انوار او تا شوی
عاشق ابر دیدار او
چون ز احمد گشت عالم پرحضور خواست تاروشن کند اسرار نور
نور غیبش شد رسول جان و دل تا بجنباند
جهان آب و گل
آن نور آسمان‌ها و
زمین (حق جل جلاله) و آن نور نور او (پیامبر)، بنیان این کتاب را رقم زده‌اند و مؤلف، کریمه نور و روایت گذشته را به منزله متن، در اولین نثر این مثنوی می‌آورد و تمام کتاب را در شرح این متن قلم می‌زند و به مناسبت
آیه نور و آمدن کلمه مصباح در آن، این مثنوی را «مصباح الارواح» نام نهاده و در یک جا می‌گوید:
دیدم آن مصباح چون نور صباح یافت جانم از شعاع آن فلاح
بر این اساس، محتوای کتاب در مورد نور سخن می‌گوید و آن را در جایگاه‌های مختلف پیاده می‌کند و از آن، مراد خود را روشن می‌سازد و اگر چنین ادعا کنیم که «مصباح الارواح» یک دوره
تفسیر موضوعی آیات نور قرآن بر اساس احادیث است، ادعایی به گزاف نکرده‌ایم.
مؤلف، در اثنای مباحث توحیدی، رو به مباحث اخلاقی می‌آورد؛ تا آیات و روایات همان طور که مقصد را به مخاطب نشان می‌دهند، وی را به راه وصول بدان نیز رهنمود کنند؛ ازاین روی از روایاتی چون «الدنیا جیفة و طلابها کلاب»، «طلب العلم فریضة علی کل مسلم و مسلمة»، «الرفیق ثم الطریق» و... بهره می‌برد و در مورد اخیر چنین سروده:
گفت پیغمبر که پیدا کن رفیق تا توانی رفت شاد اندر طریق
عقل را‌ای دل، رفیق راه دان هر که عاقل نیست نبود راه دان
عشق به پیامبر و آل او، خمیرمایه تمامی آثار مؤلف است.
این کتاب، به کوشش دکتر میرعابدینی مورد تصحیح قرار گرفته است. وی در مقدمه تفصیلی که تدوین نموده، به موضوعات زیر پرداخته است:
۱. شرح حال؛ ۲. تحول درونی؛ ۳. بازتاب اوضاع سیاسی در آثار پیرجمال؛ ۴. بازتاب
تشیع در آثار پیرجمال؛ ۵. پیرجمال و سماع؛ ۶. طریقت پیرجمالی؛ ۷. پیرجمال و
عارفان و شعرای دیگر؛ ۸. آثار پیرجمال؛ ۹. سبک آثار پیرجمال؛ ۱۰. نسخه شناسی آثار پیرجمال.
وضعیت فهرست‌های تدوین یافته در آخر کتاب، عبارت است از:
۱. فهرست آیه‌های قرآن؛
۲. فهرست
احادیث ، اخبار و عبارات عربی؛
۳. فهرست بیت‌های عربی؛
۴. فهرست کتاب‌ها؛
۵. فهرست اعلام.
پاورقی‌ها، به مقابله نسخ اختصاص یافته است و متن اصلی این مجموعه از نسخه پاریس اخذ شده و با نسخه کتابخانه گلستان با علامت اختصاری سلام‌الله‌علیهم و نسخه
مجلس شورای اسلامی با علامت (مج) و نسخه ملک با علامت (ملک) برابر شده است.
این اثر در
سال ۱۳۸۰ ش، به همت انجمن آثار مفاخر فرهنگی به هدف گردآوری آثار و مقدمه سازی برای تدوین سیر تاریخی اندیشه‌های
عرفانی منتشر شده است.
نرم افزار
عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
