مشارق الدراری شرح تائیه ابن فارض (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«
مشارق الدراری»، نام شرحی است به
زبان فارسی بر
قصیده تائیه ابن فارض (۵۷۶- ۶۳۲ ق)، به قلم سعید الدین فرغانی (۶۹۱ ق).
نام کامل این شرح، «
مشارق الدراری فی کشف حقائق الدر» است و تقریری است از درس صدر الدین قونوی که گویا در پایان جلسات درس خود، ابیاتی را از تائیه ابن فارض می‌خواند و شرحی از کلام
ابن عربی بر آن می‌آورد و مطالبی هم به زبان فارسی در پی آن می‌گفت. همین تقریرات بود که سعید الدین فرغانی، آن‌ها را گردآوری کرده، در حضور
جلال الدین محمد مولوی خواند و به نظر صدر الدین نیز رساند.
اهتمام صدر الدین قونوی بر تائیه ابن فارض بیش از این بوده است؛ چه اینکه در مقدمه‌ای که بر «
مشارق الدراری» نوشته است، اهمیت آن را می‌توان دریافت:
«... در سنه ثلاث و اربعین و ست مائة که این ضعیف را از
شام به دیار
مصر دعوتی افتاد، جماعتی از فضلا و اکابر اهل ذوق و معتبران، این قصیده را هم در دیار مصر و هم در دیار شام و روم خواندند و شرح مشکلاتش را شنیدند و تعلیق زدند، به نیت آنکه نکت و فوایدش را ضبط کنند و تحریر رسانند و هیچ کس را میسر نشد، مگر محرر این شرح، برادر شیخ عالم عارف، افتخار المشایخ، سعید الدین سعید فرغانی را...» .
از آنجا که این تقریر، مقبول صدر الدین افتاد، مؤلف را تشویق کرد که آن را به
زبان عربی برگرداند. گویا این خواست قونوی اجابت شده و کتاب «منتهی المدارک و مشتهی کل عارف و سالک» ترجمه عربی
مشارق باشد.
«
مشارق الدراری»، به جهت اشتمال بر مباحث عرفانی و حل مشکلات و دشواری‌های تائیه ابن فارض و هم به جهت مباحث ادبی، مورد توجه قرار گرفته است و بارها به طبع رسیده است که آخرین چاپ آن در داخل
کشور ، به اهتمام استاد سید جلال الدین آشتیانی می‌باشد.
قصیده تائیه، مهم‌ترین و معروف‌ترین اثر ابن فارض است و به نام‌های «تائیه کبری»، «نظم السلوک» و «نظم الدر» نیز معروف می‌باشد. این قصیده که با نزدیک به هفت صد و پنجاه بیت، بزرگ‌ترین بخش از دیوان وی را تشکیل داده، معراج نامه ابن فارض است. گویا ابن فارض، آن را در آغاز، «انفاس الجنان و نفائس الجنان» نامیده، سپس به «لوایح الجنان و روائح الجنان» تغییر داد، ولی پس از رؤیای نبوی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اشارت آن حضرت، آن را «نظم الدر» نام نهاده است. حالات روحی و جسمی ابن فارض به هنگام سرودن این قصیده، بسیار جالب و حیرت انگیز است.
هرچند، نام ابن فارض در کنار عارفانی همچون
محی الدین بن عربی ، شیخ
شهاب الدین سهروردی ،
صدر الدین قونوی و دیگر عارفان و فیلسوفان الهی، یاد می‌شود- به گونه‌ای که اسطوره وار نقل شده است که محی الدین در ملاقاتی با ابن فارض، به او می‌گوید که در صدد شرحی بر تائیه اوست و ابن فارض چنین پاسخ می‌دهد که «فتوحات» تو شرح آن است- ولی تفاوت‌های بسیار زیادی بین او و دیگران وجود دارد؛ بالاخص با ابن عربی و مکتب وحدت وجودی او. ابن فارض، نماینده ی سلوک و
زهد همراه با تقید به
شریعت است و اوج سلوک عارف را اتحاد شهودی می‌داند.
کتاب «
مشارق»، گذشته از شرح تک تک ابیات و توضیح و تفسیر آن‌ها، مطالبی را در آغاز کتاب، به عنوان چهار اصل در بر دارد:
اصل اول: در ذکر صفات و اعتبار علم و شهود و نور و وجود و حکم مبدئیت و امر اولیت.
اصل دوم: در بیان صدور و تعین عالم ارواح و ظهور و تحقق عالم مثال که خیال منفصلش خوانند به زبان اصطلاح.
اصل سوم: در ترتیب عالم اجسام و مراتب او با آفرینش
آدم علیه‌السّلام .
اصل چهارم: در شرح نشآت
انسان و اطوار و احوال او تا رسیدن به نهایت کمال او و تقریر آنکه اوست که مقصود است از آفرینش هرچه در وجود است.
در لابه لای هر اصل، ضمن فصولی، شارح به ایرادات و شبهات نیز پاسخ داده است.
فرغانی، در شرح ابیات، روش واحدی را اتخاذ نکرده است- شاید این نابسامانی از تدریس صدر الدین آغاز شده باشد، زیرا هم چنان که اشاره شد، این شرح، حاصل تفسیرهای پراکنده صدر الدین در پایان جلسات درس بوده است- در برخی موارد پس از آوردن
بیت ، مفردات آن را توضیح داده، سپس کل بیت را به زبان فارسی برگردانده است و بعد از مقدمات، به شرح غموض و دشواری‌های اشعار پرداخته و با مبانی ابن عربی به بازگویی اسرار و رموز آن اقدام کرده است.
شایسته است در پایان، خلاصه‌ای از مباحث و مطالب قصیده تائیه ارائه شود:
الف) دشواری‌های راه وصال: بیان جلوه حسن یار، نوشیدن
شراب عشق، غلبه سکر و بسط حاصل از آن، طلب و شوق وصال محبوب، همراهی سلوک با محنت‌ها، درد فراق و سوز دل و مقایسه مصائب عاشق با بلایای انبیا.
ب) فنا و اتحاد: رها شدن از تعلقات نفس، دریافتن اینکه محبوب خود اوست، نیل به مقام جمع و خلافت، تعبیر از این مقام به «انا هی»، توجه جمله
عبادات به او، تبری صریح از حلول و تمثیل به داستان «دحیه کلبی».
ج) حب مظاهر: مظهریت همه اشیا و موجودات، نشات گرفتن عشق‌های زمینی از عشق الهی.
د) خوارق عادات: انتساب همه کرامات و معجزه‌های انبیا و اولیا به
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، یکی بودن با آن حضرت.
ه) روح: پیدایش همه موجودات از فیض روح.
و) علم کشفی: تفسیر علم حقیقی به علمی که رفع حجاب می‌کند و اینکه این علم ورای
عقل و معلومات حصولی است.
ز) وصایت: تصریح به وصایت
علی بن ابی طالب علیه‌السّلام پس از پیامبر
اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اینکه او حلال مشکلات امت است، ضمن تجلیل از مقام خلفای راشدین.
و اوضح بالتاویل ما کان مشکلا علی بعلم ناله بالوصیة
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
