مسلمانان بلغارستان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بلغارستان کشوری است در
اروپای شرقی ، در بخش شرقی منطقه
بالکان می‌باشد.
مساحت
بلغارستان ۹۹۴، ۱۱۰ کیلومتر مربع،
جمعیت آن طبق برآورد ۱۳۷۶ ش/ ۱۹۹۷، ۰۰۰، ۳۲۹، ۸ تن، حکومت آن
جمهوری و پایتختش
شهر صوفیه (
صوفیا ) است.
نام بلغارستان از مردم ترک تبار بلغار گرفته شده است.
نخستین وصف‌هایی که در
منابع اسلامی درباره بلغارستان آمده، مبتنی بر گزارش‌های مُسلِم جِرمی (متوفی ح۲۳۱)، هارون بن یحیی (متوفی ۳۴۹) و ابراهیم بن یعقوب (متوفی ۳۴۹) است.
میکائیل هشتم، امپراتور روم شرقی، در ۶۶۰/۱۲۶۲، انکیالوس و مسمبریا را از تصرف بلغارها درآورد و
ترکان آسیای صغیر را، که با عزالدّین کیکاوس دوم (کیکاوس (۲)) به روم شرقی پناه برده بودند، در دوبریجه (یا دوبْروجا/ دوبروگه) مستقر کرد.
بیشتر آن
ها در ۷۰۷/۱۳۰۷ به آسیای صغیر بازگشتند.
در برخی منابع اسلامی بلغارستان را سرزمین «اُلَق»
ها و بلغارها را با الق
ها یکی دانسته‌اند.
در ۷۲۱/ ۱۳۲۱، برای نخستین بار بخشی از نیروهای عثمانی، پس از عبور از دریای مرمره، وارد
تَراکیا /
تراکیه شرقی در
روم ایلی شدند و پس از هجده ماه اقامت در آن‌جا، به
آناطولی بازگشتند.
ترک
ها بعداً با استفاده از آشفتگی حاصل از
جنگ قدرت بر سر تاج و تخت در
امپراتوری روم شرقی چندین بار وارد این مناطق شدند.
فتوحات عثمانی
ها در بلغارستان امروزی، از زمان سلطان مراد اول (حک: ۷۶۱ـ۷۹۱)، سومین سلطان
عثمانی ، شروع شد.
وی تصرف اِدِرنه را در صدر برنامه‌هایش قرار داد، ازین‌رو بیگلربیگ لالاشاهین پاشا را مأمور تصرف ادرنه کرد و وی طی جنگی در ۷۶۴/ ۱۳۶۳ ادرنه را گرفت.
سپس لالاشاهین پاشا، فلِبه و زَغْرَه (برّویا) را در شمال تسخیر کرد.
اورنوس بیگ، یکی از فرماندهان ارتش عثمانی، نیز بخش‌هایی از
تراکیای غربی یعنی گُومُولجینه و بعضی از نقاط حوالی آن را اشغال کرد.
پس از آن‌که عثمانی
ها در اولین
جنگ مِریچ، بلغارها و
صرب
ها را شکست دادند، در ۷۶۸/۱۳۶۷ تیمورتاش پاشا، قِزِل آغاچ را در جنوب و یانبولی را در شمال
فتح کرد.
لالاشاهین پاشا نیز در ۷۷۲ـ۷۷۳/ ۱۳۷۰ـ۱۳۷۱، اِهْتمان (اختمان) و ساماکوف (صماقو) را در جنوب صوفیه تصرف کرد و در ۷۶۹/۱۳۶۸ نیز سلطان مراد، آیدوس (آیتوس)، قارین آباد (قارین اُواسی/ کارنوبات)، سوزه بولی (سوزوپولیس)، و خیره بولی را تسخیر کرد.
در پی شکست شیشمان، سلطان بلغار و سلطانِ
صربِ مقدونیه، از لالاشاهین پاشا در ۷۷۳ـ۷۷۴/۱۳۷۲، عثمانی
ها، کُوسْتِندیل را اشغال کردند و از آن پس موفقیت‌های گوناگونی به دست آوردند.
میان سال‌های ۷۸۰ تا۷۸۷/۱۳۷۸ـ۱۳۸۵، عثمانی
ها شهرهای مهمی چون صوفیه و
نیش را تصرف کردند.
در ۷۸۹/۱۳۸۷، مراد اول دریافت که
خراج‌گزارانش یعنی شیشمان (سوم) در بلغارستان و
ایوانکو در
دوبریجه در نبرد با
صرب
ها از او جانب‌داری نمی‌کنند، ازین‌رو علی پاشا را با لشکری اعزام داشت تا با آن
ها مقابله کند.
وی در
زمستان ۷۹۰ـ۷۹۱/۱۳۸۸ـ۱۳۸۹، پرووادیا (پراوادی)، وِنچَن، مادِرا، و شُمْنی (شومِن) را تصرف کرد.
هم‌چنین یخشی بیگ را به وارْنا فرستاد.
شیشمان بر اثر این اقدامات مجبـور به اطاعت شد.
در ۷۹۵/۱۳۹۲ سیگیسموند،
پادشاه مجارستان، برای حمایت از بلغارستان راهی آن کشور شد ولی از عثمانی
ها شکست خورد.
بایزید اول (بایزید (۱)) معروف به ایلدِرِم بایزید (حک: ۷۹۱ـ ۸۰۵)، در ۷۹۵/۱۳۹۳، نیرویی به فرماندهی پسر بزرگش، سلیمان چلبی، به بلغارستان فرستاد و ترنووو/ ترنووا، پایتخت کشور، پس از سه ماه محاصره سقوط کرد.
پس از پیروزی بایزید در نبرد نیکبولی در ۲۴ ذیحجه ۷۹۸/۲۸ سپتامبر ۱۳۹۶، سلسله پادشاهی بلغارستان منقرض شد.
سپس بایزید به وِدین حمله کرد و استراتشیمیر، برادر شیشمان، را از اریکه قدرت کنار زد و بدین ترتیب بلغارستان به‌طور کامل تحت حکومت عثمانی
ها قرار گرفت.
عثمانی
ها بخش بزرگی از
ترکان آناطولی را در بخش‌های مختلف بلغارستان اسکان دادند، به‌ویژه به منظور حفظ قلمرو سیاسی در بلغارستان، که از لحاظ نظامی اهمیت فوق‌العاده‌ای داشت.
هم‌چنین به نظر می‌رسد که ایجاد توازن قومی بین آناطولی و روم ایلی، و سپردن امور دولتی به ترکان، از دیگر علل این
سیاست بوده است.
این سیاست از زمان سلطان مراد اول آغاز شد و در مدت حکمرانی
عثمانیان بر این مناطق ادامه داشت.
ازین‌رو جمعیت
مسلمانان روز به روز افزایش یافت به طوری که قدرت عثمانی بشدت به آن وابسته بود.
مسلمانانِ ترک ، شهرها و روستاهای جدیدی در بلغارستان به وجود آوردند.
عثمانی
ها در
قرن نهم/ پانزدهم برای تغییر فضای بلغارستان تلاش بسیاری کردند و موفقیت‌های بسیاری نیز به دست آوردند.
در ۸۵۹/ ۱۴۵۵ در مقابل شش‌صد خانوار
مسلمان ، فقط پنجاه خانوار غیر مسلمان در فلبه سکونت داشتند.
آن
ها در کلیه مناطق بلغارستان، ایجاد
موقوفات کردند و فعالیت‌های اقتصادی گسترده‌ای انجام دادند.
در سال‌های ۹۲۶ـ۹۳۶/ ۱۵۲۰ـ۱۵۳۰، اکثر جمعیت بلغارستانِ شرقی، مسلمان بودند.
از قرن دهم/ شانزدهم به بعد، محیط شهرهای بلغارستان مانند شهرهای اسلامی شده بود.
مسلمانان در مدت حکمرانی عثمانی
ها بر بلغارستان، ۳۵۶، ۲
مسجد جامع و
مسجد محلی ، ۱۴۲
مدرسه ، ۲۷۳
مکتب ، ۱۷۴
تکیه و
خانقاه ، ۴۲
عمارت (ساختمان اداری و دولتی)، شانزده
کاروان‌سرا ، سه
بِزِستان /
بِدِستان (قسمتی از بازارِ سرپوشیده
بازار) و ده
ها پل ،
سقاخانه ،
قلعه ،
حمام و
آرام‌گاه (مجموعاً ۳۳۹، ۳ اثر اسلامی) ایجاد کردند.
برخی از
کلیساهای بزرگ نیز به صورت
مسجد در آمد، برای نمونه در صوفیه کلیسای بزرگ «قیرق عزیزلر» (چهل قدّیس) به
مسجد قواق بابا تبدیل شد.
گفتنی است که این
مساجد و هم‌چنین دیگر بناها، از زیباترین بناهای مذهبی
جهان اسلام به شمار می‌آیند.
یکی دیگر از این مساجد،
مسجد شهر کوستندیل است که هنوز پابرجاست.
مسجد و
مجموعه شریف خلیل پاشا که در ۱۱۵۷/۱۷۴۴ در شومنی ساخته شد از لحاظ معماری، یکی از باارزش‌ترین بناهای مسلمانان در منطقه
بالکان است.
مناطق تحت سلطه عثمانی
ها در
بلغارستان امروزی در ایالت روم ایلی شامل سَنجَق‌های چِرمَن، صوفیه، سلستره (سیلیستر/ سیلیستریا)، نیکبولی، ودین، ویزه، و کوستندیل بود.
در قرن سیزدهم/ نوزدهم، حدود یک سوم تا نیمی از جمعیت بلغارستان، مسلمان بودند و از این تعداد حدود چهارصد یا پانصدهزار تن پوماک/ پوماتزی (بلغارهای بومی) بودند که در رودُپ مرکزی و غربی در سده دهم یا یازدهم/ شانزدهم یا هفدهم به
اسلام گرویدند (رجوع کنید به ادامه مقاله).
در ۱۲۹۳/۱۸۷۶
مسلمانان در شهرهای فلبه، ودین، شومنی، روسچُق (روسچوک/ روسه)، رازگراد، وارْنا، پلونه، عثمان بازار، اسکی جمعه (تورگوویشته)، یِنی زَغْرَه در اکثریت و در شهرهای گابرووو، صوفیه، ترنووو، کارنوبات در
اقلیت بودند.
با وجود جنگ
عثمانی و
روسیه و مهاجرت بخشی از مسلمانان به آناطولی، طبق سرشماریِ ۱۲۹۸/ ۱۸۸۱، باز هم در شهرهای رازگراد، شومنی، پراوادی، اسکی جمعه، روسچق، سلستره و وارنا تعداد مسلمانان از بلغارها به مراتب بیشتر بود.
بلغارها تا قرن سیزدهم/ نوزدهم، از تسلط عثمانیان بر کشورشان شکایتی نداشتند، اما پس از
انقلاب فرانسه (۱۷۸۹) ـ که به تقویت
ملی گرایی و سیاست
پان اسلاویست روس
ها و بلغارها انجامید ـ به‌تدریج گروههای اولیه قیام ضد عثمانی به نام «
کمیته » تشکیل شد.
این کمیته
ها با حمایت روس
ها و فعالیت کشیش‌های بلغاری توسعه پیدا کردند و تفکر
استقلال در بلغارها تقویت شد.
عثمانی
ها، شورش‌های آنان را بشدت سرکوب کردند.
همین سرکوب
ها به حمایت بیشتر روسیه و دیگر دول اروپایی از بلغارها انجامید.
اولین حرکت جدّی بلغارها در ۱۲۵۷/۱۸۴۱ به سبب سنگین شدن مالیات
ها و بدرفتاری مأموران عثمانی در شهر نیش و
روستاهای اطراف آن آغاز شد.
اگر چه این
قیام نیز سرکوب گردید، زمینه را برای قیام ۱۲۶۵/۱۸۴۹ در ودین آماده کرد.
پس از
جنگ کریمه ، دولت عثمانی حدود ۰۰۰، ۳۵۰ مهاجر را در بلغارستان اسکان داد که هفتاد یا نود هزار تن
چرکس ، و صد هزار تن آنان
تاتار بودند.
انقلابیون بلغار که سرانجام در ۱۲۸۶/۱۸۶۹ کمیته مرکزی انقلاب را در بخارست تشکیل دادند، از تنش‌های موجود میان مهاجران و بلغارهای بومی بهره می‌جستند.
در ۱۲۸۷/۱۸۷۰ فعالیت
کشیشان بلغاری، موجب استقرار حوزه اسقفی در بلغارستان، و ایجاد نوعی
خودمختاری مذهبی در بلغارستان شد.
این استقلال مذهبی و حمایت روسیه از انجمن ملی اسلاو سبب رشد احساسات ملی بلغارها شد
و زمینه را برای قیام ضدعثمانی فراهم کرد.
در همین دوره، فعالیت‌های «کمیته جی»
ها (انقلابیون بلغار)، به قیام بزرگ
ربیع الثانی و
جمادی الاولی ۱۲۹۳/ آوریل و مه ۱۸۷۶ انجامید که در آن روستاها و
قصبه‌های ترک را
آتش زدند و هزاران مسلمان را کشتند.
اما
دولت عثمانی تا حدود زیادی این قیام را سرکوب کرد.
این امر باعث بروز جنگ روسیه علیه عثمانی در ۱۲۹۴ و ۱۲۹۵/ ۱۸۷۷ و ۱۸۷۸ شد.
البته روسیه به اسم حمایت از برادران مسیحی و هم نژادان اسلاو، در پی منافع خود بود.
در این جنگ لطمات سنگینی بر عثمانی
ها وارد شد.
بلغارها علاوه بر کشتار جمع کثیری از مسلمانان و تخریب آثار و ابنیه اسلامی، هزاران مسلمان را به
مهاجرت به آناطولی واداشتند.
در پی درگیری‌های دولت عثمانی و روسیه، دولت عثمانی تحت فشار روسیه، در ۱۲۹۵/۱۸۷۸ ناگزیر به دو شاهزاده نشین روم ایلی و روم ایلی شرقی خودمختاری داد.
این دو شاهزاده نشین در ۱۳۰۲/۱۸۸۵ متحد شدند و در ۱۳۲۶/۱۹۰۸ با نام پادشاهی بلغارستان اعلام استقلال کردند.
پس از استقلال بلغارستان، جامعه مسلمانان، بیشتر مورد آزار قرار گرفت و به مهاجرت به سوی عثمانی روی آورد.
دولت پادشاهی بلغارستان با
تعصب شدید مذهبی، دست به فعالیت‌هایی از قبیل تبدیل کردن مساجد به کلیسا و حتی تخریب آن
ها زد (سند مورخ ۲۸
شعبان ۱۳۲۰، کارتن ش ۸، پوشه ش ۵، و سند مورخ ۳۰
ذیحجه ۱۳۲۰، کارتن ش ۸، پوشه ش ۹، بای‌گانی اسناد وزارت امور خارجه) و بر این اساس، سیاست نابودی مسلمانان را ادامه داد.
در جنگ‌های بالکان نیز هزاران مسلمان در بلغارستان بی‌رحمانه کشته شدند و بسیاری به آناطولی پناه بردند.
بدین ترتیب، جمعیت مسلمانان از حدود ۵۰% در ۱۲۹۳/۱۸۷۶ به ۱۳% در ۱۳۱۸ش/ ۱۹۳۹ کاهش یافت یعنی از ۰۰۰، ۶۰۰، ۶ تن کل جمعیت، فقط ۰۰۰، ۸۵۸ تن مسلمان بود.
در ۱۸ شهریور ۱۳۲۳/۹ سپتامبر ۱۹۴۴، حزب کمونیست بلغارستان با کودتایی بر بلغارستان حاکم شد، و نظام پادشاهی را سرنگون کرد، و در نتیجه
جمهوری خلق بلغارستان به وجود آمد.
با وجود قوانینی دایر بر
آزادی اندیشه و
عقیده ،
کمونیست‌ها مبارزه خود را با عقاید دینی، بویژه اسلام، آغاز کردند.
سیاست اخراج مسلمانان در سال‌های نخستین حکومت کمونیست
ها ادامه یافت.
در ۱۳۳۰ ش/ ۱۹۵۱، حدود ۰۰۰، ۱۰۲ مسلمان بلغاری به
ترکیه رانده شدند اما به علت کندی
رشد جمعیت در میان مسیحیان بلغاری، حکومت بلغارستان از مخاطرات اقتصادی ناشی از خالی شدن تمام نواحی از جمعیت، احساس نگرانی کرد، ازین‌رو مشی اخراج را به
استحاله اجباری ، از جمله واداشتن مسلمانان به قبول
مسیحیت ، تغییر داد.
در ۱۳۴۰ ش /۱۹۶۱، دولت بلغارستان، مسلمانان را مجبور کرد که
نام‌های اسلامی خود را تغییر دهند یا به آن
ها پسوندهای بلغاری اضافه کنند؛
نام‌گذاری نوزاد مسلمانان به نام‌های اسلامی، و برگزاری فرایض مذهبی ـ عبادی، بویژه به‌طور دسته جمعی، ممنوع شد.
کلیه تعطیلات اسلامی حذف، و هر گونه تظاهر به
اسلام به سختی سرکوب گردید.
مساجد بسیاری تخریب شد و مسلمانان در حاشیه قرار گرفتند.
نشر و خرید و فروش
قرآن و دیگر کتب اسلامی ممنوع، و هر گونه تماس با جهان اسلام غیرقانونی اعلام شد و کسی اجازه
حج رفتن نداشت.
نکته مهم این‌که محدودیت‌های مذهبی فقط نسبت به مسلمانان اعمال می‌شد، و پیروان دیگر
ادیان ، اعم از
مسیحی و
یهودی ، در انجام
مناسک مذهبی خود آزاد بودند.
در پی این‌گونه فعالیت‌های دولت بلغارستان که بار دیگر در ۱۳۶۴ ش/ ۱۹۸۵ به اوج خود رسید، بسیاری از سازمان‌های
حقوق بشر ابراز نگرانی کردند.
مقاومت مسلمانان نیز عامل مهمی در حفظ اسلام و هویت اسلامی در بلغارستان بود.
آن
ها با برپایی تظاهرات مختلف، در پی تحصیل حقوق انسانی خود و
آزادی بودند.
این مخالفت
ها در تظاهرات
اردیبهشت ۱۳۶۸/ مه ۱۹۸۹ با شرکت سی هزار مسلمان ترک به اوج رسید، اما ارتش بلغارستان آن را سرکوب کرد و در نتیجه سی تن کشته شدند.
سرانجام، بر اثر مقاومت مسلمانان و هم‌چنین تغییر سیاست‌های حزب کمونیست بلغارستان، در ۸ دی ۱۳۶۸/ ۲۹ دسامبر ۱۹۸۹ کمیته مرکزی حزب کمونیست بلغارستان اعلام کرد: «مجبور کردن مسلمانان به ترک مذهب و انتخاب نام بلغاری یک اشتباه سیاسی وخیم بوده است» و رئیس مجلس بلغارستان گفت : «آزادی‌های قومی بی درنگ به مرحله اجرا گذاشته می‌شود و این آزادی
ها شامل حق انجام
فرایض دینی اسلام نیز می‌گردد».
در پی این تحولات، در ۱۳۶۹ ش/ فوریه ۱۹۹۰، نخستین سازمان اسلامی، یعنی حزب «نهضت حقوق و آزادی
ها»، برای احقاق حقوق ترک
ها تأسیس شد (رجوع کنید به ادامه مقاله).
دولت بلغارستان نیز در آبان ۱۳۷۰/نوامبر ۱۹۹۱، آموزش زبان ترکی را در مدارس مناطق ترک نشین آزاد کرد که البته با اعتراض ملی گرایان بلغاری مواجه شد.
با تغییر
قانون اساسی بلغارستان در ۱۳۷۰ ش /۱۹۹۱،
مسیحیت ارتدوکس شرقی به عنوان دین سنتی در بلغارستان در نظر گرفته شد و
آزادی مذهبی برای کلیه اقلیت‌های دینی تضمین گردید.
از آن پس مسلمانان توانستند بدون هیچ‌گونه مخالفتی، کلیه فعالیت‌های مذهبی خود را انجام دهند.
هم‌چنین با مساعد شدن اوضاع حدود سی‌صد هزار ترک مسلمان که در اواخر دهه ۱۳۶۰ ش/ ۱۹۸۰ بلغارستان را ترک کرده بودند، به خانه‌هایشان بازگشتند.
در حال حاضر مسلمانان بلغارستان را ترک
ها،
پوماک‌ها ، تاتارها،
کولی‌ها ، و
قزلباش‌ها تشکیل می‌دهند.
آمار دقیقی از تعداد هریک از آن
ها وجود ندارد، اما مجموعاً حدود ۱۳% جمعیت بلغارستان را تشکیل می‌دهند و عمدتاً سنّیِ
حنفی‌اند.
ترک
ها بزرگ‌ترین گروه مسلمان بلغارستان‌اند.
آن
ها از زمان حکمرانی عثمانیان در بلغارستان سکنی گزیده‌اند.
از ۱۲۹۵/ ۱۸۷۸ تاکنون در تعداد و کیفیتِ زندگی آن
ها، تغییرات آشکاری به وجود آمده است.
آن
ها بیشتر در حوضه رود آردا در جنوب، در منطقه دلی اورمان و دوبریجه در شمال شرقی و در امتداد رود دانوب و هم‌چنین در رودپ غربی زندگی می‌کنند.
پوماک
ها ـ که بلغارهای مسلمان‌اند ـ به بلغاری سخن می‌گویند و در منطقه کوهستانی رودپ، در جنوب غربی کشور، زندگی می‌کنند، و جمعیت آن
ها حدود ۰۰۰، ۱۵۰ تن است.
از زمان استقلال بلغارستان، مقامات دولتی در پی تضعیف این گروه بوده‌اند، اما پوماک
ها هنوز
هویت نژادی و
سنن مذهبی را حفظ کرده‌اند.
تاتارها، بخش دیگری از مسلمانان بلغارستان‌اند که بتدریج میان مسلمانان ترک مستحیل شده‌اند.
کولی
ها (رومنی
ها) نیز بخش دیگری از مسلمانان بلغارستان‌اند که البته دین در زندگی آن
ها نقش مهمی ندارد.
آخرین گروه مسلمانان را اقلیت
علوی تشکیل می‌دهند که در گویش محلی به «
علیجانی » یا «قزلباش» معروف‌اند و عمدتاً در منطقه دلی اورمان و دوبریجه زندگی می‌کنند.
مهم‌ترین تشکلِ مسلمانانِ بلغارستان، «نهضت حقوق و آزادی
ها» است.
این
حزب ـ که با بنیاد گرایی اسلامی و ملی گرایی افراطی ترکی مخالف است ـ با نمایندگی از جانب اقلیت مسلمان و با برنامه‌های مختلف سیاسی و فرهنگی با هدف احیای
زبان ترکی و ترمیم مساجد و برگزاری مراسم مذهبی تأسیس شد و توانست در
انتخابات خرداد ۱۳۶۹/ ژوئن ۱۹۹۰، ۲۳ کرسی (۶% کل آرا) و در انتخابات مهر ۱۳۷۰/ اکتبر ۱۹۹۱، ۲۴ کرسی (۵ر۷% کل آرا) به دست آورد.
رهبری حزب را احمد دوغان برعهده دارد.
در ۱۳۶۹ ش /۱۹۹۰، «شورای عالی مذهبی مسلمانان» به منظور رسیدگی به امور مذهبیِ مسلمانان و اداره امور حدود هشتصد امام، تشکیل شد.
در ۱۳۷۱ ش/ ۱۹۹۲، رئیس شورا، حاجی ندیم گنجف، و
مفتی اعظم مسلمانان در بلغارستان حاجی باشی حاجی شریف بوده‌اند.
در ۱۳۶۹ ش/ ۱۹۹۰، در صوفیه مؤسسه دیگری نیز به نام «مؤسسه کمک بین‌المللی برای توسعه فرهنگ اسلامی» به منظور توسعه تعلیمات اسلامی و کمک به تعمیرات بناهای اسلامی و ایجاد مؤسسات اسلامی با یاری رابطة العالم الاسلامی و بعضی کشورهای اسلامی تشکیل شد.
از دیگر تشکل‌های مسلمانان در بلغارستان، «اتحادیه دموکراتیک رومنی‌های بلغارستان» و «اتحادیه دموکراتیک روما» است.
مسلمانان در بلغارستان، نشریات متعددی دارند، از جمله: پراوا ای اسوبودی (
حقوق و
آزادی ) که ترجمان (
ارگان ) نهضت حقوق و آزادی‌هاست؛ روزنامه میوسیومانی که از سوی شورای عالی مذهبی مسلمانان منتشر می‌شود؛ و مسلمان‌لار (
مسلمانان ) که پانزده روز یک بار منتشر می‌شود.
(۱) اسماعیل حقی اوزون چارشیلی، تاریخ عثمانی، ترجمه ایرج نوبخت، تهران ۱۳۶۸ـ۱۳۷۰ ش.
(۲) جمهوری اسلامی، سال ۱۱، ش ۳۰۷۲، ۱۱ دی ۱۳۶۸ ش.
(۳) دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران ۱۳۷۵ ش ـ، ذیل «بالکان، جنگ» (از جودت کوچوک).
(۴) علی کتانی، اقلیت‌های مسلمان در جهان امروز، ترجمه محمد حسین آریا، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۵) احمد نقیب زاده، تحولات روابط بین الملل، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۶) دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد.
(۷) اروپای شرقی و کشورهای مستقل مشترک المنافع ۱۹۹۷.
(۸) اسلام و گروههای اسلامی.
(۹) راهنمای جهانی اقلیتها.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مسلمانان بلغارستان»، شماره۱۷۱۷.
