• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

مسجد جلیلی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جلیلی‌، مسجد، مسجدی ‌ در تهران‌ و از کانونهای‌ اصلی‌ تجمع‌ و تشکل‌ نیروهای‌ مبارز مذهبی‌ در دوره‌ پهلوی ‌ دوم‌ بود.

فهرست مندرجات

۱ - موقعیت جغرافیایی مسجد جلیلی
۲ - آغاز فعالیت مسجد
۳ - تولیت مسجد
۴ - موقعیت منطقه‌ای مسجد
۵ - اقدامات آیت الله مهدوی کنی در مسجد
۶ - فعالیتهای سیاسی آیت الله مهدوی کنی
۷ - تدریس رساله امام در مسجد
۸ - حمایت از مبارزات سیاسی امام خمینی
۹ - شرکت اعضای‌ نهضت‌ آزادی‌ در جلسات آیت الله مهدوی کنی
۱۰ - اقدامات جاسوسی ماموران ساواک
۱۱ - نحوه تشکیل‌ جلسه‌های‌ اعضای‌ مسجد
۱۲ - گزارش ساواک از فعالیتهای مسجد
۱۳ - ویژگیهای‌ مسجد جلیلی‌
۱۴ - تنش‌ میان‌ متولی‌ مسجد و مهدوی‌کنی‌
۱۵ - سخنران اصلی مسجد
۱۶ - سخنرانان‌ دیگر مسجد
۱۷ - مسجد جلیلی پایگاهی‌ برای‌ بازاندیشی‌ و تحول‌ فکری‌ افراد
۱۸ - ویژگیهای‌ شرکت‌کنندگان‌ در مسجد
۱۹ - از پرورش‌یافتگان‌ مسجد جلیلی‌
۲۰ - فعالیتهای دیگر مسجد
۲۱ - هدف از فعالیتهای فرهنگی در مسجد
۲۲ - تأسیس‌ کتابخانه‌
۲۳ - شیوه های جذب جوانان
۲۴ - آموزش‌ رایگان‌ مواد درسی‌ دبیرستانی‌
۲۵ - تأسیس صندوق قرض الحسنه
۲۶ - تشکیل گروه‌ امدادگران‌ بیماران‌ مستمند
۲۷ - خانواده‌های‌ تحت‌ حمایت‌ مسجد
۲۸ - کمک به شیعیان لبنان
۲۹ - علت کناره گیری آیت الله مهدوی کنی از امامت مسجد
۳۰ - پانویس
۳۱ - منبع


در خیابان‌ ایرانشهر جنوبی‌ (حوالی‌ میدان‌ فردوسی‌)، باغی‌ بزرگ‌ متعلق‌ به‌ حاجی ‌مهدی‌ جلیلی‌ فرشچی‌ بود که‌ هر سال‌ در ماههای‌ محرّم‌ و صفر ، مجلس‌ روضه‌خوانی‌ در آن‌ برپا می‌گردید و محمدتقی‌ فلسفی‌، خطیب‌ شهیر تهران‌، نیز در آن‌جا سخنرانی‌ می‌کرد. پس‌ از مدتی‌، چون‌ مسجدی‌ در آن‌ منطقه‌ نبود، به‌ پیشنهاد شرکت‌کنندگان‌ در برنامه‌های‌ عزاداری ‌ باغ‌ جلیلی‌، به‌ خصوص‌ فلسفی ‌، در فاصله‌ سالهای‌ ۱۳۳۵ تا ۱۳۳۹ش‌، با هزینه‌ شخصی‌، در محلّ باغ‌ مسجدی‌ ساخته‌ شد که‌ به‌ نام‌ سازنده‌ آن‌، جلیلی‌ نام‌ گرفت‌ و به‌ مسجد فرشچی‌ نیز معروف‌ شد.
[۱] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «محسن‌ افخمی‌ «، ش‌۱۲۰۷۰، ص‌۲، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۲] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «احمدرضا مختارپور»، ش‌۱۲۰۷۱، ص‌۴، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۳] پروین‌ قدسی‌زاد، تاریخ‌ شفاهی‌ مسجد جلیلی‌، ج۱، ص‌۲۱ـ۲۳، تهران‌ ۱۳۸۳ش‌.



فعالیت‌ مسجد در ۱۳۴۰ش‌ آغاز گردید.


مهدی‌ جلیلی‌، تولیت‌ آن‌ را به‌ یکی‌ از علمای‌ تهران‌، حاج‌شیخ‌ زین‌العابدین‌ سُرخه‌ای‌ سپرد و او پس‌ از چندی‌ دامادش‌، محمدرضا مهدوی‌کنی‌ ، را به‌ امامت‌ جماعت ‌ مسجد برگزید.


مسجد در منطقه‌ای‌ قرار داشت‌ که‌ بهائیان ‌ و اقلیتهای‌ دینی‌ ، چون‌ مسیحیان ‌ و یهودیان ‌، در آن‌جا ساکن‌ بودند و از این‌رو، در سالهای‌ نخست‌ فعالیت‌، غالباً خلوت‌ بود، ولی‌ با امامت‌ مهدوی‌، به‌تدریج‌ یکی‌ از مساجد پویا شد. به‌ جز تعدادی‌ از مغازه‌داران‌ محل‌، که‌ مسلمان‌ بودند، اعضا و فعالان‌ مسجد از دیگر مناطق‌ تهران‌ به‌ آنجا می‌رفتند.


از اولین‌ اقدامهای‌ مهدوی‌ تلاش‌ برای‌ زدودن‌ حریم‌ مسجد از مظاهر ضددینی‌، نظیر فروشگاه‌ مشروبات‌ الکلی‌، بود.
[۴] پرونده‌ «محسن‌ افخمی‌»، ش‌۱۲۰۷۰، ص‌۲ـ ۳، انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «محسن‌ افخمی‌»، ش‌۱۲۰۷۰، ص‌۲ـ تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۵] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «حسن‌ حاج‌ابراهیمی‌»، ش‌۱۲۰۷۰، ص‌۱ـ۲، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.



پس‌ از آن‌، وی‌ فعالیتهای‌ سیاسی‌ خود را به‌ موازات‌ کارهای‌ فرهنگی‌ و اجتماعی‌ آغاز کرد. سیاسی‌ شدن‌ مسجد جلیلی‌، مرهون‌ تفکر و عملکرد سیاسی‌ مهدوی‌ بود.
به‌ گفته‌ یکی‌ از فعالان‌ قدیمی‌ مسجد، مسجد جلیلی‌ نخستین‌ پایگاهی‌ بود که‌ از آن‌جا مبارزه‌ با حکومت‌ آغاز شد.
[۶] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «احمدرضا مختارپور»، ش‌۱۲۰۷۱، ص‌۲، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.



یکی‌ از اقدامات‌ مسجد، تدریس‌ احکام‌ فتوایی‌ از روی‌ رسالهامام‌ خمینی‌ بود، در حالی‌که‌ پس‌ از واقعه‌ پانزده‌ خرداد ۱۳۴۲ و تبعید آیت‌اللّه‌ خمینی‌ ، اختناق‌ شدیدی‌ در کشور حاکم‌ شده‌ بود؛ با این‌ همه‌، مسجد، کانونی‌ برای‌ انتقال‌ اندیشه‌ این‌ مرجع‌ تقلید گشت‌.
[۷] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «احمدرضا مختارپور»، ش‌۱۲۰۷۱، ص‌۳، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۸] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «علی‌قاضی‌»، ش‌۱۲۰۶۹، ص‌۷، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۹] پروین‌ قدسی‌زاد، تاریخ‌ شفاهی‌ مسجد جلیلی‌، ج۱، ص‌۳۴ـ ۳۵، تهران‌ ۱۳۸۳ش‌.



مهدوی‌کنی‌ در برخی‌ سخنرانیهای‌ خود، به‌ صراحت‌، از مبارزات‌ سیاسی‌ آیت‌اللّه‌ خمینی‌ حمایت‌ می‌کرد.
[۱۰] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «امام‌ خمینی‌»، ش‌۶۷۶، کد ۱۴/۶۴۱، ص‌۳۰، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.



سابقه‌ مبارزاتی‌ و فعالیتهای‌ مهدوی‌ در پیروی‌ از آرای‌ آیت‌اللّه‌ خمینی‌، تعدادی‌ از اعضای‌ نهضت‌ آزادی ‌، از جمله‌ مهدی‌ بازرگان‌ ، را جذب‌ کرد، به‌طوری‌ که‌ مرتباً در جلسه‌های‌ آن‌ شرکت‌ می‌کردند.
[۱۱] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۱۱۱۲، کد۱۵۹۶، ص‌۱۴،تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۱۲] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۱۱۱۲، کد۱۵۹۶، ص۱۹، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۱۳] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «مهدی‌ بازرگان‌»، ش‌۱۵/۱۶۴، ص‌۷، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۱۴] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «مهدی‌ بازرگان‌»، ش‌۱۵/۱۶۴، ص‌ ۹۶، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۱۵] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «مهدی‌ بازرگان‌»، ش‌۱۵/۱۶۴، ص‌ ۷۱، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۱۶] پروین‌ قدسی‌زاد، تاریخ‌ شفاهی‌ مسجد جلیلی‌، ج۱، ص‌۳۷، تهران‌ ۱۳۸۳ش‌.



فعالیتهای‌ مسجد، ساواک ‌ را بر آن‌ داشت‌ که‌ برای‌ کسب‌ اطلاع‌ از هدف‌ها و برنامه‌های‌ آن‌، از طرق‌ مختلف‌، چون‌ حضور دائمی‌ مأموران‌ ساواک‌ در مسجد، اقدام‌ کند.
به‌منظور بهره‌جویی‌ از فعالان‌ مسجد، برای‌ خبرچینی ‌، نیز تلاش‌هایی شد که‌ موفقیتی‌ به‌همراه‌ نداشت‌. اعضای‌ مسجد، با آگاهی‌ از ترفندهای‌ ساواک‌، محتاطانه‌ عمل‌ می‌کردند ولی‌ خط‌ مشی‌ گردانندگان‌ مسجد همچنان‌ ادامه‌ یافت‌.
[۱۷] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «محمد صادق‌ قاضی‌ طباطبایی‌»، ش‌۱۲۰۶۷، ص‌۸، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
در واقعه‌ قتلحسنعلی‌منصور ، نخست‌وزیر (مقتول‌ در ۱۳۴۴ش‌)، ساواک‌ باتوجه‌ به‌ رفت‌وآمد محمد بخارایی‌ ، قاتل‌ منصور، به‌ این‌ مسجدــ به‌ فعالیتهای‌ آن‌ حساس‌تر شد و برای‌ مراقبت‌ دائمی‌ از مسجد، مأمور ویژه‌ای‌ گماشت‌.
[۱۸] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «امام‌ خمینی‌»، ش‌۶۷۶، کد۱۴/۶۴۱، ص‌۲۷ـ۲۹، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۱۹] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌ کنی‌»، ش‌۱۴۷۶، ص‌۳۴، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.



در ۱۳۴۹ش‌، ساواک‌ مانع‌ تشکیل‌ جلسه‌های‌ اعضای‌ مسجد در صبحهای‌ جمعه ‌ شد. به‌ این‌ ترتیب‌، جلسه‌ها به‌صورت‌ چرخشی‌ در هفته‌ اول‌ هر ماه‌ در منزل‌ یکی‌ از اعضا برگزار می‌گردید.
[۲۰] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «علی‌ قاضی‌»، ش‌۱۲۰۶۹، ص‌۸ـ۹، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.



در گزارشهای‌ ساواک‌، مسجد جلیلی‌ پایگاه‌ «عناصر متعصب‌ مذهبی‌» و «عناصر منحرف‌» و مهدوی‌کنی‌ «روحانی‌ افراطی‌» معرفی‌ شده‌ است‌. ازاین‌رو، وی‌ ممنوع‌المنبر و به‌ سه‌ سال‌ تبعید در بوکان‌ محکوم‌ شد.
[۲۱] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۱۱۱۲، کد۱۵۹۶، ص‌۱۹ـ۲۰، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۲۲] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۱۱۱۲، کد۱۵۹۶، ص ۳۶، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۲۳] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «مهدی‌ بازرگان‌»، ش‌۱۵/۱۶۴، ص‌۱۰۳، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.



یکی‌ از ویژگیهای‌ مسجد جلیلی‌، دعوت‌ از خطبای‌ سیاسی‌ و انقلابی‌ بود که‌ مهم‌ترین‌ عملکرد مسجد به‌شمار می‌آمد و مخاطبان‌ خاصی‌ را به‌ مسجد می‌کشاند.


این‌ رویکرد، گاه‌ میان‌ متولی‌ مسجد و مهدوی‌کنی‌ تنش‌ ایجاد می‌کرد زیرا متولی‌ تحت‌ فشار مراکز امنیتی‌ و حکومتی‌ متعهد بود که‌ فقط‌ خطبایی‌ را دعوت‌ کند که‌ اجازه‌ خطابه‌ داشتند.
[۲۴] اکبر هاشمی‌ رفسنجانی‌، هاشمی‌ رفسنجانی‌: دوران‌ مبارزه‌، ج‌۲، ص‌۹۲۲ـ۹۲۳، زیرنظر محسن‌ هاشمی‌، تهران‌ ۱۳۷۶ش‌.



سخنران‌ اصلی‌ مسجد مهدوی‌ بود که‌، پس‌ از برپایی‌ نماز، درباره‌ مسائل‌ گوناگون‌، از جمله‌ انتقاد صریح‌ از نظام‌ حاکم‌ و طرح‌ مسئله‌ حکومت‌ اسلامی‌، سخنرانی‌ می‌کرد.
مباحث‌ دیگر او، مانند مسئله‌ اقتصاد اسلامی‌ ، دانشجویان‌ را به‌ پای‌ سخنرانیهای‌ وی‌ می‌کشاند.
[۲۵] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۱۱۱۲، کد۱۵۹۶، ص‌۳۴، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۲۶] محمدرضا مهدوی‌کنی‌، «با کوله‌بار سرخ‌ پیامت‌ به‌ پیش‌ می‌روم‌ای شهید»، ج۱، ص‌۲۳، شاهد، ش‌۱۱ (مهر۱۳۶۰).



از دیگر سخنرانان‌ مسجد، آیت‌اللّه‌ مطهری‌، محمدجواد باهنر ، استاد محمدتقی‌ شریعتی‌ و عبدالکریم‌ هاشمی‌نژاد بودند.


شیوه‌ ارائه‌ و نوع‌ مطالب‌ سخنرانان‌، مسجد جلیلی‌ را به‌صورت‌ پایگاهی‌ برای‌ بازاندیشی‌ و تحول‌ فکری‌ افراد درآورد.
آیت‌اللّه‌ مطهری‌ ، با طرح‌ مباحثی‌ چون‌ علل‌ گریز از ایمان‌ و نقد مادّیگری‌، عامل‌ جذب‌ شمار زیادی‌ از مردم‌ بود که‌ در گزارشی‌ از ساواک‌ به‌ ششصد تن‌ اشاره‌ شده‌ است‌.
[۲۷] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ مرتضی‌ مطهری‌»، ش‌۵۸۶، کد۲/۱۸۰، ص‌۹۵، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۲۸] سرگذشتهای‌ ویژه‌ از زندگی‌ استاد شهید مرتضی‌ مطهری‌ قدس‌سرّه‌، ج‌۱، ص‌۱۲۲، به‌ روایت‌ جمعی‌ از فضلاء و یاران‌، (تهران‌) : مؤسسه‌ نشر و تحقیقات‌ ذکر، ۱۳۶۶ش‌.
[۲۹] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، ج۱، ص‌۸۰، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۳۰] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، ج۱، ص۱۹۲، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.



از ویژگیهای‌ شرکت‌کنندگان‌ در مسجد، جوان‌ و غیرمحلی‌ بودن‌ آنان‌ بود. پیوند مسجد با جوانان‌، به‌ویژه‌ دانشجویان‌ که‌ سهم‌ عمده‌ای‌ در پیشبرد برنامه‌های‌ سیاسی‌ و فرهنگی‌ داشتند، یکی‌ از عوامل‌ موفقیت‌ آن‌ به‌شمار می‌رفت‌. وابستگان‌ به‌ سازمان‌ مجاهدین‌ خلق‌ و نهضت‌ آزادی‌ از شرکت‌کنندگان‌ در برنامه‌های‌ مسجد بودند.


سیدعلی‌ اندرزگو ، از مبارزان‌ بن ام‌ در گروههای‌ اسلامی‌، از پرورش‌یافتگان‌ مسجد جلیلی‌ بود که‌ حتی‌ زمانی‌ که‌ تحت‌ تعقیب‌ بود، مخفیانه‌ در مسجد حضور می‌یافت‌.
[۳۱] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «محمد زرگر»، ش‌۱۲۰۷۱، ص‌۹ـ۱۰، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۳۲] نقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «محمدعلی‌ گل‌افشانی‌»، ش‌۲۹۵۱، ص‌۱۶، ا تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.



علاوه‌ بر برگزاری‌ جلسه‌های‌ سخنرانی‌، پخش‌ اعلامیه‌ در تهران‌ و شهرستان‌ها از دیگر فعالیتهای‌ مسجد بود. تعدادی‌ از اعلامیه‌ها در مسجد تهیه‌ می‌شد. اعلامیه‌های‌ آیت‌اللّه‌ خمینی‌ ، که‌ از رادیو بی‌بی‌سی‌ یا رادیو عراق‌ پخش‌ می‌شد، ضبط‌ و سپس‌ مکتوب‌ می‌گردید و مخفیانه‌ در مسجد توزیع‌ می‌شد. مدتی‌ نیز جزوه‌ جنگهای‌ ارنستو چه‌گوارا را در مسجد تایپ‌ می‌کردند و در اختیار افراد می‌گذاشتند، ولی‌ با مخالفت‌ مهدوی‌کنی‌، تهیه‌ آن‌ در مسجد متوقف‌ شد
[۳۳] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «رضا پارساراد»، ش‌۱۲۰۶۸، ص‌۱، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۳۴] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «علی‌ قاضی‌»، ش‌۱۲۰۶۹، ص‌۵ـ۶، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
.


مسجد، علاوه‌ بر امور سیاسی‌، به‌ فعالیتهای‌ فرهنگی‌ نیز می‌پرداخت‌. هدف‌ از این‌ فعالیت‌ها جذب‌ جوانان‌ و نوجوانان‌ و پرورش‌ فکری‌ آنان‌ و نیز ایجاد پوشش‌ مناسب‌ برای‌ مبارزه‌ با حکومت‌ پهلوی‌ بود.


یکی‌ از اقدامهای‌ مهم‌ مسجد جلیلی‌، تأسیس‌ کتابخانه ‌ و ترغیب‌ و ترویج‌ کتابخوانی ‌ بود و یکی‌ از چند مسجد تهران‌ در آن‌ زمان‌، بود که‌ کتابخانه‌ منظم‌ داشت‌ و کتاب‌هایی که‌ تهیه‌ می‌شد غالباً مورد نیاز جوان‌ها بود.


برای‌ تشویق‌ بیش‌تر جوانان‌، هر سال‌ جشن‌ کتاب ‌ برگزار می‌شد و به‌ خلاصه‌ کتابهای‌ برگزیده‌ جایزه‌هایی اهدا می‌شد.
[۳۵] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۲۵۹۵، ص‌۲، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۳۶] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «محمدعلی‌ گل‌افشانی‌»، ش‌۲۹۵۱، ص‌۸، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.



آموزش‌ رایگان‌ مواد درسی‌ دبیرستانی‌ نیز یکی‌ از اقدامات‌ مسجد بود.مواد آموزشی‌، افزون‌ بر مسائل‌ دینی‌ و آموزش‌ قرآن ‌، فیزیک ‌، شیمی ‌، ریاضی ‌، ز بان‌ انگلیسی‌ و معارف‌ اسلامی ‌ بود که‌ در کلاسهای‌ تقویتی‌ و تجدیدی‌ تدریس‌ می‌شد. با افزایش‌ دانش‌آموزان‌، کلاسهای‌ درس‌ به‌ مسجدالجواد در میدان‌ هفتم‌تیر کنونی‌، که‌ امکانات‌ بیشتری‌ داشت‌، منتقل‌ گردید.
[۳۷] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «محمدعلی‌ گل‌افشانی‌»، ش‌۲۹۱۱، ص‌۲۷ـ۲۸، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.



برای‌ نخستین‌ بار، با طرح‌ ابتکاری‌ مسجد، صندوقهای‌ قرض‌الحسنه‌ برای‌ کمک‌ به‌ افراد بی‌بضاعت‌ تأسیس‌ شد که‌ پس‌ از انقلاب ‌، کمیته‌های‌ امداد ا ین‌ طرح‌ را در سطح‌ گسترده‌تری‌ اجرا کردند.
[۳۸] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «محمدعلی‌ گل‌افشانی‌»، ش‌۲۹۱۱، ص‌۳، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.



در امر کمک‌رسانی‌ به‌ بیماران‌، اساسنامه‌ای‌ با عنوان‌ «بیماران‌ مستمند و مستمندان‌ آبرومند» تهیه‌ گردید و گروهی‌ نیز به‌نام‌ «گروه‌ امدادگران‌ بیماران‌ مستمند» در ۱۳۴۹ش‌ تشکیل‌ شد. این‌ گروه‌، بیماران‌ مستمند را به‌ پزشکانی‌، که‌ معالجه‌ رایگان‌ این‌ بیماران‌ را پذیرفته‌ بودند، معرفی‌ می‌کرد. وظیفه‌ دیگر این‌ گروه‌، عیادت‌ از بیماران‌ در بیمارستان‌ها و توزیع‌ کتابهای‌ مذهبی‌، مواد خوراکی‌ و پوشاک‌ بین‌ آنان‌ بود.
[۳۹] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۱۱۱۲، کد۱۵۹۶، ص‌۱۰، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۴۰] پرونده‌ «محمدعلی‌ گل‌افشانی‌»، ش‌۲۹۱۱، ص‌۱۹، انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.



خانواده‌های‌ تحت‌ حمایت‌ مسجد، افزون‌ بر دریافت‌ خرج‌ تحصیلی‌ فرزندان‌ خود، از امکاناتی‌ که‌ مسجد برای‌ تهیه‌ جهیزیه ‌ فراهم‌ کرده‌ بود، بهره‌مند می‌شدند.
[۴۱] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «علی‌قاضی‌»، ش‌۱۲۰۶۹، ص‌۱۵، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.



مسجد همچنین‌ در امر کمک‌رسانی‌ به‌ شیعیان ‌ جنگ‌زده‌ لبنان‌
[۴۲] شریعتی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، تهران‌: مرکز اسناد انقلاب‌ اسلامی‌، ج‌۲، ص‌۵۳۵، ۱۳۷۸ش‌.
و برگزاری‌ جشنهای‌ مذهبی‌ فعال‌ بود.
[۴۳] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «هوشنگ‌ دلشاد»، ش‌۱۲۰۶۶، ص‌۸، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۴۴] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۱۱۱۲، کد۱۵۹۶، ص‌۲۳، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.



مسجد جلیلی‌ تا پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی‌ (۱۳۵۷ش‌) همچنان‌ با امامت‌ مهدوی‌کنی‌ فعال‌ بود.
پس‌ از آن‌ به‌سبب‌ مسئولیت‌هایی که‌ مهدوی‌کنی‌ در امور اجرایی‌ کشور یافت‌، از امامت‌ جماعت‌ مسجد دست‌ کشید ولی‌ برنامه‌های‌ آن‌، به‌ ویژه‌ خدمات‌ اجتماعی‌ و رسیدگی‌ به‌ نیازمندان‌، استمرار یافته‌ است‌.
[۴۵] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «هوشنگ‌ دلشاد»، ش‌۱۲۰۶۶، ص‌۱۲، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
[۴۶] انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۱۱۱۲، ص‌۱۴، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.

منابع‌:
(۱) انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
(۲) شریعتی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، تهران‌: مرکز اسناد انقلاب‌ اسلامی‌، ۱۳۷۸ش‌.
(۳) پروین‌ قدسی‌زاد، تاریخ‌ شفاهی‌ مسجد جلیلی‌، تهران‌ ۱۳۸۳ش‌.
(۴) محمدرضا مهدوی‌کنی‌، «با کوله‌بار سرخ‌ پیامت‌ به‌ پیش‌ می‌روم‌ای شهید»، شاهد، ش‌۱۱ (مهر۱۳۶۰).
(۵) اکبر هاشمی‌ رفسنجانی‌، هاشمی‌ رفسنجانی‌: دوران‌ مبارزه‌، زیرنظر محسن‌ هاشمی‌، تهران‌ ۱۳۷۶ش‌.
(۶) سرگذشتهای‌ ویژه‌ از زندگی‌ استاد شهید مرتضی‌ مطهری‌ قدس‌سرّه‌، به‌ روایت‌ جمعی‌ از فضلاء و یاران‌، (تهران‌) : مؤسسه‌ نشر و تحقیقات‌ ذکر، ۱۳۶۶ش‌.


۱. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «محسن‌ افخمی‌ «، ش‌۱۲۰۷۰، ص‌۲، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۲. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «احمدرضا مختارپور»، ش‌۱۲۰۷۱، ص‌۴، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۳. پروین‌ قدسی‌زاد، تاریخ‌ شفاهی‌ مسجد جلیلی‌، ج۱، ص‌۲۱ـ۲۳، تهران‌ ۱۳۸۳ش‌.
۴. پرونده‌ «محسن‌ افخمی‌»، ش‌۱۲۰۷۰، ص‌۲ـ ۳، انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «محسن‌ افخمی‌»، ش‌۱۲۰۷۰، ص‌۲ـ تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۵. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «حسن‌ حاج‌ابراهیمی‌»، ش‌۱۲۰۷۰، ص‌۱ـ۲، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۶. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «احمدرضا مختارپور»، ش‌۱۲۰۷۱، ص‌۲، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۷. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «احمدرضا مختارپور»، ش‌۱۲۰۷۱، ص‌۳، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۸. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «علی‌قاضی‌»، ش‌۱۲۰۶۹، ص‌۷، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۹. پروین‌ قدسی‌زاد، تاریخ‌ شفاهی‌ مسجد جلیلی‌، ج۱، ص‌۳۴ـ ۳۵، تهران‌ ۱۳۸۳ش‌.
۱۰. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «امام‌ خمینی‌»، ش‌۶۷۶، کد ۱۴/۶۴۱، ص‌۳۰، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۱۱. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۱۱۱۲، کد۱۵۹۶، ص‌۱۴،تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۱۲. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۱۱۱۲، کد۱۵۹۶، ص۱۹، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۱۳. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «مهدی‌ بازرگان‌»، ش‌۱۵/۱۶۴، ص‌۷، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۱۴. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «مهدی‌ بازرگان‌»، ش‌۱۵/۱۶۴، ص‌ ۹۶، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۱۵. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «مهدی‌ بازرگان‌»، ش‌۱۵/۱۶۴، ص‌ ۷۱، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۱۶. پروین‌ قدسی‌زاد، تاریخ‌ شفاهی‌ مسجد جلیلی‌، ج۱، ص‌۳۷، تهران‌ ۱۳۸۳ش‌.
۱۷. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «محمد صادق‌ قاضی‌ طباطبایی‌»، ش‌۱۲۰۶۷، ص‌۸، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۱۸. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «امام‌ خمینی‌»، ش‌۶۷۶، کد۱۴/۶۴۱، ص‌۲۷ـ۲۹، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۱۹. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌ کنی‌»، ش‌۱۴۷۶، ص‌۳۴، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۲۰. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «علی‌ قاضی‌»، ش‌۱۲۰۶۹، ص‌۸ـ۹، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۲۱. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۱۱۱۲، کد۱۵۹۶، ص‌۱۹ـ۲۰، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۲۲. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۱۱۱۲، کد۱۵۹۶، ص ۳۶، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۲۳. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «مهدی‌ بازرگان‌»، ش‌۱۵/۱۶۴، ص‌۱۰۳، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۲۴. اکبر هاشمی‌ رفسنجانی‌، هاشمی‌ رفسنجانی‌: دوران‌ مبارزه‌، ج‌۲، ص‌۹۲۲ـ۹۲۳، زیرنظر محسن‌ هاشمی‌، تهران‌ ۱۳۷۶ش‌.
۲۵. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۱۱۱۲، کد۱۵۹۶، ص‌۳۴، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۲۶. محمدرضا مهدوی‌کنی‌، «با کوله‌بار سرخ‌ پیامت‌ به‌ پیش‌ می‌روم‌ای شهید»، ج۱، ص‌۲۳، شاهد، ش‌۱۱ (مهر۱۳۶۰).
۲۷. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ مرتضی‌ مطهری‌»، ش‌۵۸۶، کد۲/۱۸۰، ص‌۹۵، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۲۸. سرگذشتهای‌ ویژه‌ از زندگی‌ استاد شهید مرتضی‌ مطهری‌ قدس‌سرّه‌، ج‌۱، ص‌۱۲۲، به‌ روایت‌ جمعی‌ از فضلاء و یاران‌، (تهران‌) : مؤسسه‌ نشر و تحقیقات‌ ذکر، ۱۳۶۶ش‌.
۲۹. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، ج۱، ص‌۸۰، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۳۰. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، ج۱، ص۱۹۲، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۳۱. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «محمد زرگر»، ش‌۱۲۰۷۱، ص‌۹ـ۱۰، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۳۲. نقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «محمدعلی‌ گل‌افشانی‌»، ش‌۲۹۵۱، ص‌۱۶، ا تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۳۳. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «رضا پارساراد»، ش‌۱۲۰۶۸، ص‌۱، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۳۴. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «علی‌ قاضی‌»، ش‌۱۲۰۶۹، ص‌۵ـ۶، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۳۵. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۲۵۹۵، ص‌۲، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۳۶. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «محمدعلی‌ گل‌افشانی‌»، ش‌۲۹۵۱، ص‌۸، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۳۷. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «محمدعلی‌ گل‌افشانی‌»، ش‌۲۹۱۱، ص‌۲۷ـ۲۸، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۳۸. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «محمدعلی‌ گل‌افشانی‌»، ش‌۲۹۱۱، ص‌۳، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۳۹. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۱۱۱۲، کد۱۵۹۶، ص‌۱۰، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۴۰. پرونده‌ «محمدعلی‌ گل‌افشانی‌»، ش‌۲۹۱۱، ص‌۱۹، انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۴۱. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «علی‌قاضی‌»، ش‌۱۲۰۶۹، ص‌۱۵، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۴۲. شریعتی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، تهران‌: مرکز اسناد انقلاب‌ اسلامی‌، ج‌۲، ص‌۵۳۵، ۱۳۷۸ش‌.
۴۳. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «هوشنگ‌ دلشاد»، ش‌۱۲۰۶۶، ص‌۸، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۴۴. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۱۱۱۲، کد۱۵۹۶، ص‌۲۳، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۴۵. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «هوشنگ‌ دلشاد»، ش‌۱۲۰۶۶، ص‌۱۲، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.
۴۶. انقلاب‌ اسلامی‌ به‌ روایت‌ اسناد ساواک‌، کتاب‌۱، پرونده‌ «آیت‌اللّه‌ محمدرضا مهدوی‌کنی‌»، ش‌۱۱۱۲، ص‌۱۴، تهران‌: سروش‌، ۱۳۷۶ش‌.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مسجد جلیلی»، شماره۴۸۰۴.    




جعبه ابزار