مسجد امام خمینی (تهران)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مسجد امام تهران یا مسجد امام خمینی که قبل از
انقلاب اسلامی ایران به مسجد شاه، جامع جدید و مسجد سلطانی شناخته می‌شد، یکی از مساجد بزرگ
تهران بوده که در
دوران قاجار ساخته شده و در حاشیۀ شمالی
بازار تهران واقع شده است. این مسجد به سبب قرار داشتن در بافت متراکم تجارتی بازار تهران، پر رفت و آمدترین
مسجد ایران است. بانی آن
فتحعلی‌شاه قاجار (۱۲۱۲-۱۲۵۰ق) بوده، و در دورۀ سلطنت
ناصرالدین شاه (۱۲۶۴-۱۳۱۳ق) دگرگونی‌هایی در آن ایجاد شده است. تاریخ دقیق برپایی ساختمان آن مشخص نیست. این بنای تاریخی در اول مهر ماه ۱۳۶۳ با شمارهٔ ثبت ۱۶۶۷ به‌عنوان یکی از
آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد امام تهران یا مسجد امام خمینی در بازار تهران واقع شده و در دوران قاجار ساخته شده است. این مسجد در جنوب شرقی میدان ۱۵ خرداد قرار دارد. در اصلی مسجد (واقع در ضلع شمالی آن) به خیابان پانزده خرداد باز می‌شود. سر در غربی مسجد در بازار بزرگ و سر در شرقی آن در بازار بین الحرمین قرار دارد. این بنای تاریخی در اول مهر ماه ۱۳۶۳ با شمارهٔ ثبت ۱۶۶۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این مسجد قدمتی در حدود ۱۸۰ سال دارد و از زیباترین مساجد تاریخی تهران است. مسجد امام در زمان فتحعلی‌شاه قاجار (۱۲۱۲-۱۲۵۰ هـ. ق) بنا گردیده است. بر اساس مستندات تاریخی مسجد امام، بعد از
مسجد جامع بازار یا جامع عتیق، دومین مسجد جامع بزرگ تهران به شمار می‌آمده است.
تاریخ دقیق برپایی ساختمان آن مشخص نیست.
میرزا صالح شیرازی نخستین کسی است که دربارۀ این مسجد آگاهی‌هایی به دست می‌دهد و تاریخ پایان ساختمان آن را ۱۲۲۵ق نوشته است
اما اعتمادالسلطنه تاریخ
کتیبه ایوان گنبدخانه (۱۲۲۹ق) را ملاک قرار داده،
و پژوهشگران معاصر تاریخ ساخت بنا را میان سالهای ۱۲۲۴-۱۲۲۹ق، و معمار سازندۀ آن را به احتمال بسیار عبدالله‌خان معمارباشی (معمار دربار فتحعلی‌شاه) دانسته‌اند.
در سال ۱۳۰۷هـ. ق ناصرالدین‌شاه قاجار دستور داد در اصلی در جهت شمال تعمیر و دو
مناره در دو طرف
گل‌دسته مسجد ساخته شود. طرح معماری مسجد امام و نیز برخی از جزییات آن از
مسجد وکیل شیراز گرفته شده است. معماری این مسجد از لحاظ وسعت
صحن، شبستان‌های زیبا،
گنبد عظیم کاشیکاری، طاق نما، غرفه‌ها و سردر زیبا و چشم نواز است.
صحن مسجد به شکل مربع کامل (۶۴×۶۴ متر) است. حوض اولیه از سنگ مرمر و بیضی شکل بوده کـه در گذشته از
قنات آب شاه، آب‌گیری می‌شده است.
حوض کنونی که در مرکز حیاط قرار دارد، به نحوی است که محور ایوانها از وسط آن می‌گذرد. در فاصلۀ میان ایوان شمالی و حوض، صفه‌ای ساخته شده است و هنگامی که هوا مساعد باشد، نمازگزاران بر روی آن به عبادت می‌پردازند.
مسجد دارای ۳
شبستان است: دو شبستان در دو سوی گنبدخانه، و شبستان سوم در بال شرقی ایوان شمالی واقع شده که به شبستان گرم معروف است؛ بلندا و اندازۀ ستونهای آن با شبستان‌های جنوبـی متفاوت است و هم‌اکنون از آن به عنـوان انبار استفاده مـی‌شود.
دو شبستان جنوبی هر یک دارای ۱۲ ستون ۸ وجهی آجری هستند که به شیوۀ طاق و
تویزه پوشش شده‌اند. به جز فضایی که در بر شرقی شبستان شرقی گنبدخانه وجود دارد، سایر اجزاء این دو شبستان قرینۀ یکدیگرند. نکتۀ جالب توجهِ گنبدخانه، حجره‌هایی در زوایای طبقۀ دوم پشت گوشواره است که به هنگام مراسم خاص، ویژۀ زنان دربار قاجار بوده است که در نوع خود در میان مساجد ایران کم‌نظیر است.
گنبد کوچک زرینی که بر فراز گنبد اصلی قرار دارد،
از ویژگی‌های مسجد امام به شمار می‌رود و آن را در میان مساجد ایران منحصر به فرد ساخته است.
ازارۀ سنگی ورودی شرقی با نقش گل و بوتۀ برجسته و پیچ ظریف سنگ مرمر پیرامون کتیبه، و سنگاب واقع در هشتی ورودی شمالی، جزو تزیینات سنگی مسجد به شمار می‌آید. هم‌اکنون نیز منبری از سنگ مرمر یکپارچه با ۱۳ پله در گنبدخانه قرار دارد که جانشین
منبر خاتمی شده است که در
شیراز برای مسجد ساخته شد و آن را با طَبق و بر روی سر به تهران منتقل کردند.
این مسجد دارای کتیبه‌هایی با تاریخ‌های گوناگون است. بیشتر آن‌ها به خط
محمدمهدی ملک‌الکتاب به قلم ثلث و هم‌زمان با ساختمان بنا، اجرا شده است. مهم‌ترین آن‌ها کتیبۀ سنگی بالای ازارۀ مقصوره شامل شکیات نماز؛ دو کتیبۀ دور گنبد داخلی و دور گنبدخانه شامل آیات قرآنی با تاریخ ۱۲۲۴ق در ایوان جنوبی؛ قصیده‌ای از «مجمر» با تاریخ ۱۲۲۵ق در دالان ورودی اصلی (شمالی)، و قصیده‌ای از فتحعلی‌خان «صبا» با تاریخ ۱۲۳۰ق بر سردر همان ورودی؛ و کتیبۀ سنگی موقوفات و نحوۀ تقسیم عواید آن در نعل درگاه ورودی اصلی.
بیشتر سطوح مسجد را کاشیکاری خشتی هفت رنگ پوشانیده،
اما کاشیکاری معلقی و معرق نیز در بخش‌هایی از مسجد به کار رفته است. گونۀ دیگر کاشی که در این مسجد منحصر به‌فرد است، کاشی‌های ۶ ضلعی نقش‌برجستۀ نمای ورودی شرقی است.
ورودی شمالی و شرقی مقرنس کاشی دارند که مقرنس ورودی شمالی از تزیینات چشمگیر مسجد به شمار می‌رود. در جاهای مختلف مانند زیر گنبد، ازارۀ شبستان‌ها، در بخش‌هایی از
مناره، سطوح گنبدخانه، صحن و برج ساعت، تزیینات کاشی‌های هفت رنگ با طرح‌های اسلیمی و ختایی به کار رفته است. مناره‌ها کاشیکاری به شیوۀ معقلی نرۀ لعاب‌دار دارند که نام علی (ع) در آن‌ها تکرار می‌شود. مئذنه‌های چوبی مناره‌ها را می‌توان جزو آخرین تزیینات چوبی باقی‌مانده در این مسجد به شمار آورد.
هویت معمار اصلی مسجد امام ناشناخته است
اما احتمال دارد معمار آن شخصی به نام عبدالله خان معمارباشی (معمار دربار
فتحعلی شاه قاجار) بوده باشد. آنچه در مسجد به وضوح به چشم می‌خورد این است که هنرمندان فراوانی از شیراز و
اصفهان نیز در ساخت مسجد با معمار اصلی بنا همکاری کرده‌اند.
مسجد امام خمینی وسعتی در حدود یازده هزار مترمربع دارد و بر طبق اصول معماری سنتی ایرانی ساخته شده است. این مسجد همچنین مجموعه‌ای از نفیس‌ترین آرایه‌ها مانند گچکاری، حجّاری،
مقرنس و کتیبه‌های گوناگون و... در قسمت‌های داخلی و خارجی خود دارد.
در هریک از دو شبستان بزرگ مسجد دوازده ستون قرار دارد. همچنین دو مناره مسجد در طرفین ساعت دیده می‌شوند. این دو مناره با کاشی کاری زیبایشان، به دستور ناصرالدین شاه قاجار به این بنا افزوده شده‌اند. هرکدام از درهای مسجد به دالانی متصل می‌شوند. سبک ورودی اصلی مسجد نیز تحت تاثیر
مسجد وکیل شیراز است.
گنبد بزرگ مسجد مزین به کاشی کاری‌های زیبایی است. در ایوان جنوبی مسجد شکیات نماز به خط مهدی خوشنویس ملقب به ملک الکتاب نوشته شده است. منبر مسجد، دارای ۱۳ پله و از جنس سنگ مرمر یکپارچه می‌باشد. در اصلی مسجد یا در شمالی آن ۱۷ پله پایین تر از سطح خیابان قرار دارد. در چوبی مسجد امام هم ۴ متر ارتفاع و ۳ متر عرض دارد.
ژاک موریه (نایب
سفارت انگلیس) در سفرنامه خود در سال ۱۲۲۲ ه. ق، می‌نویسد: «تنها بنای قابل ملاحظه در تهران عهد فتحعلی‌شاه مسجد شاه است که ناتمام مانده است.» کتیبه‌های تاریخی موجود در بنا، به خط آقا مهدی ملک الکتاب است. نام استادان کاشی‌کار، اسدالله عابدینی، اسدالله حسینی، احمد علی‌اصغر و علی‌اکبر محمد از تهران و مصطفی طباطبایی، حسین باقر، عبدالرحیم و ابراهیم کاظم از اصفهان در کاشی‌کاری‌های اطراف صحن دیده می‌شود. این بنا با استفاده از آجرهای نخودی رنگ مزین به کاشی‌های چند رنگ و بر طبق اصول معماری ایرانی تزیین شده است.
ساختمان مسجد برای هماهنگی با جهت قبله با انحراف °۳۰ نسبت به جنوب به سمت مغرب بنا شده است که این چرخش به شیوه‌ای استادانه در ورودی شمالی و از طریق انحنای راهروهای دو سوی ایوان شمالی صورت گرفته است. تشخیص تغییر زاویۀ جلوخان شمالی و حیاط برای کسی که از این راهروها می‌گذرد، به آسانی ممکن نیست. با این همه، جهت قبلۀ مسجد صحیح نیست، زاویۀ انحراف به سمت غرب °۳۸ و ´۲۷ و ´´۱۵ باید باشد.
مسجد امام دو بار مرمت اساسی شده است. نخست در دورۀ سلطنت ناصرالدین شاه در ۱۳۰۷ق که علاوه بر مرمت مسجد، شبستان شمال شرقی و مناره‌ها نیز به بنای مسجد افزوده شد.
دومین مرمت اساسی در ۱۳۲۳ش به دست استاد حسین لرزاده صورت گرفت؛ از جملۀ این تعمیرات می‌توان به برداشتن تیغۀ میان حجره‌ها اشاره کرد که بدین‌ترتیب ۴ حجرۀ شمال غربی به فضایی برای قرائت قرآن تبدیل شده که به نام لرزاده معروف است، و حجره‌های ضلع جنوب این ایوان به دفتر مسجد اختصاص دارد. ۴ حجرۀ جنوب ایوان شرقی معروف به زنجیرزن‌ها ست و کتابخانۀ مسجد در ۴ حجرۀ شمال ایوان شرقی جای دارد. از دیگر تعمیرات این دوره نصب ورق فلزی بر روی گنبد است که تا امروز نیز نمای گنبد که با کاشی نره به شکل جناغی اجرا شده، در زیر این پوشش پنهان مانده است. برج ساعت نیز در همین زمان در بالای ایوان شمالی قرار داده شده است. نام شماری از کاشی‌کارانی که در مرمتهای مسجد شرکت داشته‌اند، بر کاشی‌کاری‌های مسجد به چشم می‌خورد.
در سالهای اخیر دگرگونی‌های غیراصولی و زیان‌آوری در مسجد صورت گرفته است و هنوز هم ادامه دارد. مهم‌ترین آن‌ها برچیدن سنگهای مرمر ازارۀ گنبدخانه است که از قطعات بسیار بزرگی تشکیل شده بود،
جایگزین کردن کاشی‌های نامناسب به جای اصلی، رنگ‌آمیزی نمای اولیۀ ایوانها، تعویض درِ شمال شرقی، نصب درهای فلزی به جای درهای چوبی حجره‌ها و سایر بازشوهای مسجد، مرمت ازارۀ سنگی پیرامون حیاط و ایوانها، تخریب حوض اصلی مسجد و احداث حوض تازه، و نیز تخریب سنگاب اصلی است.
امروزه برف‌اندازها و آبریزگاه‌های ضلع غربی مسجد به پاساژ،
و بخشی از حمام موقوفۀ مسجد واقع در ضلع جنوب غربی به دکان تبدیل شده است.
این مسجد در اواسط سلطنت فتحعلی‌شاه بست و پناهگاه بود،
اما در دورۀ
ناصرالدین شاه بست نشستن در آن لغو شد.
تشکیل جلسات و برگذاری سخنرانی‌ها در صدر
مشروطیت در این مسجد تأثیر بسیاری در روشن شدن افکار عمومی داشته است. از رویدادهای دیگر باید از
ترور علی رزم‌آرا، نخست‌وزیر وقت در ۱۳۲۹ش و ترور نافرجام
حسین علاء نخست‌وزیر وقت در ۱۳۳۴ش در این مسجد یاد کرد.
مساجد بازار تهران (از جمله مسجد امام خمینی) به دلیل قرار گرفتن در کانون بازار، همیشه از اعتبار و اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند و مرکز ارتباط روحانیان و بازاریان بودند.
نقطه عطف مبارزات هیئت‌های مذهبی این مساجد با روی کار آمدن
اسدالله علم و اجرای
طرح انجمن‌های ایالتی و ولایتی آغاز شد و به مبارزه علنی علما، بازاریان و مردم با
رژیم پهلوی مبدل شد.
وجود سخنران توانایی چون حجةالاسلام
محمدتقی فلسفی که گاهی در این مساجد به سخنرانی می‌پرداخت، از ویژگی‌های مهم این مساجد در
قیام پانزده خرداد و جریانات پس از آن تا سال ۱۳۴۳ است.
در فاصله سالهای ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۷ این مکان‌ها تحت کنترل و مراقبت مداوم
ساواک و نیروهای شهربانی قرار داشتند؛ با این حال، محل مناسبی برای برنامه‌های
وعظ و
عزاداری در ایام
محرم و
رمضان به شمار می‌آمدند. این مساجد هم زمان با اوج‌گیری
نهضت امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) در سال ۱۳۵۶و حوادث منتهی به
انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ محل تجمع انقلابیون، توزیع اعلامیه و محل تبادل اطلاعات گردیدند.
مسجد امام خمینی به طور اخص یکی از پایگاه‌های مهم بازاریان در قیام پانزدهم خرداد ۱۳۴۲ بود. در همین مسجد بود که اعتراضات علیه انتخابات دوره بیست و یکم مجلس به اوج رسید. سالگرد قیام ۱۵ خرداد در سال ۱۳۴۳ در مسجد امام خمینی حواشی فراوانی داشت. مسجد امام همچنین در برپایی تظاهرات ۲۵ دی ۱۳۵۷ نقش انکارناپذیری داشت.
سایت سازمان تبلیغات اسلامی، برگرفته از مقاله «نگاهی به معماری مسجد امام خمینی تهران و جایگاه آن در انقلاب اسلامی»، تاریخ بازیابی ۹۶/۵/۱۰. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تهران، مسجد امام»، شماره ۶۲۲۰.
