مسافرت نامه کرمان و بلوچستان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مسافرت نامه کرمان و بلوچستان»، تالیف عبدالحسن میرزا فرمانفرما به
زبان فارسی شرح حال
مسافرت سه ماهی وی است که فرمانفرما در زمان
حکومت بر کرمان، به بخش‌هایی از کرمان و بلوچستان داشته است.
این سفرنامه اطلاعات مبسوط و مفیدی از بلوچستان و کرمان
دوره قاجار به خوانندگان خود می‌دهد.
مسافرت نامه وی تنها شرح مسیر
سفر و گزارش جاهای دیده شده نیست؛ بلکه افزون بر بخش‌های جغرافیایی مبسوط و شرح راه‌های و منازل و اسامی آبادی‌ها، گذرگاه‌ها، طایفه‌ها، محصولات، سرشمار نفوس خانوارها، نام
کدخدایان و کلانتراها و ریش سفیدان و مباشران است که به دقت تمام دنبال هر بخش از سفر آورده شده است. کار مهم دیگری که ایشان برای تکمیل مسافرت نامه کرده است تا اطلاعات مربوط به بلوچستان کم و کسر نداشته باشد، الحاق مباحث جغرافیایی خاص برای ناحیه رودبار و بشاگرد است، منطقه‌ای که دیدار آن جا نصیب عبدالحسین میرزا نشد؛ ولی دستور داده که کیفیت جغرافیایی و محیطی و دیوانی آن سرزمین تقریبا نامکشوف را برایش گردآوری کنند به منظور آن که به مسافرت نامه خود بیافزاید.
کتاب دارای یک مقدمه از محقق (ایرج افشار)، چهار مسافرت نامه از بخش‌های مختلف کرمان و بلوچستان و فهرست منابع و ماخذ می‌باشد. گزارشات این مسافرت نامه به صوت روز شمار از ۲۱
جمادی الثانیه تا ۲۵
رمضان ۱۳۱۱ ق می‌باشد.
مقدمه کتاب اطلاعات مختصری درباره کتاب و مولف در اختیار قرار می‌دهد. بخش اول کتاب به شرح سفر در مناطقی از کرمان و نرماشیر می‌پردازد که از روز دوشنبه ۱۵ جمادی الثانیه ۱۳۱۱ ق آغاز شده است. مولف در این بخش دلیل خود را از این سفر سرکشی و
نظم بخشیدن به امر این مناطق ذکر کرده است و شرح مقدمات سفر و همراهان را با نام ایشان متذکر شده است. از جمله مناطقی که به آنها اشاره شده است؛ عبارتند از: زریسف، حمیدآباد، ماهان، راین، اباریق،
دارزین، بیدران،
بم، نرماشیر و عزیزآباد... می‌باشد.
در پایان این بخش به جغرافیای بلوچستان نیز اشاره شده است؛ همانند فهرج، گهرپشت، چانب، قصرقند، تیس و چهابهار،....
در بخش دوم شرح سفر ادامه پیدا کرده و به مناطقی؛ همانند: بمپور، کوچهگردان، چاه ملکی، چیل نادر، جنگل،... پرداخته شده است. در پایان بخش دوم نیز به جغرافیای رودبار و بشاگرد اشاره شده است.
در بخش سوم مسافرت نامه شرح سفر به سه منطقه بیژن آباد، سنگ سفید، دوساری می‌باشد. جغرافیای جبال بارز و جیرفت نیز در این بخش ذکر شده است.
در بخش پایانی شرح سفر به مناطقی؛ همانند: هشین، جیرفت، دشتکوچ، سغدر، مسکون، مرغک، تهرود، پایبنه... می‌باشد.
از مطالعه کتاب بدست می‌آید که عبدالحسین میرزا در سفر بلوچستان، دو گروه به همراه داشته است، دست‌های نظامی، که مرکب بوده‌اند از یازده سرتیپ، سرهنگ، یاور، سلطان، تعداد دویست و هشتاد و یک
سرباز و سواره و جماز سوار از فوج‌های مختلف و مقادیری
تفنگ و فشنگ و توپ ته پر. دسته دیگر شخصی، که عبارت بودند از؛ هفده نفر که معاشران و ندیمان او بودند؛ از جمله یک
طبیب و یک
ادیب برای خوش صحبتی و ندیمی به همراه صد نفر سواره ملتزم به رکاب و جمع تعداد
شتر و
اسب و
قاطر بالغ بر یک هزار بوده که هفتصد نفر از آنها شتر بوده است.
در این سفر هنگام وارد شدن به هر آبادی گروهی ه جهت استقبال مراسمی را به جا می‌آورده و خوانین و ضابطان و رعایا از اطراف آن آبادی برای دیدن
حاکم می‌آمده‌اند. مخصوصا زن‌ها برای دیدن حاکم بی تابی عجیبی نشان می‌داده‌اند.
از تفننات این سفر شکار بود که تعداد دویست و شصت
آهو، توسط او همراهانش در این سفر کشته می‌شوند.
بخشی از مطالب کتاب به مسائل نظامی اختصاص دارد؛ مانند توصیف قلعه‌های
بم، بمپور، فهرج، نصرت اباد و وضع خزاین اسلحه قلعه
بم به جزئیات و معرفی محلهایی که عبور دادن توپ از آن جا موانع دارد.
از خصائص این سفرنامه ضبط و ثبت اطلاعات محلی است؛ مانند اینکه کجا
معدن هست، چه کسانی اباب حرف، صنایع، اعیان و
علما هر آبادی معتبر بوده‌اند، مقدار
آب و نوع محصول و تعداد
قنوات و وضع کشت و طرز گاوبندی و تعداد جمعیت آن مکان‌ها چه بوده است. نام گیاهان بیابانی که
چارپایان می‌خورند و
درختان میوه از قبیل هلوی کاردی، پستی و بلندی راه‌ها و بیابانه؛ مانند وضع ریگ از دقایق مسطورات این مسافرتنامه است.
نکته قابل توجه در این سفر همراهی سرپرسی سایکس است که در هیمن ایام که فرمانفرما در بلوچستان بود، به سیر و سفر آنجا پرداخته است و در تمام مراحل سفر فرمانفرما مواظب بود که اتفاقی برای او نیفتد. در این سفر شخصی هندی به نام شیخ محی الدین هندی از موظفین دولت انگلستان نیز همراه آنان بوده است.
نمونه‌ای از رفتار عبدالحسین میرزا با رعیت در مورد مالیات ندادن اهالی بشاگرد می‌نویسد: «ولیکن احکام مبنی بر نوید و
تهدید سابقا و لاحقا به کدخدا و کلانتر و عموم ریش سفیدان بشاگرد نوشته‌ام... که چندی تامل کنند... ؛ ولی مقصودم
تخویف و تهدید آنها است و حتی الامکان اسباب خرابی و تفریق
رعیت را البته فراه نخواهد کرد و مدارا خواهم نمود». یا «چون در محمد آباد
نان برای افراد اردو به موقع آماده نشده بود، قصد داشتم که محمد قاسم خان سرهنگ و کیم خان سرتیپ را
تنبیه کنم».
کتاب دارای توضیحاتی برخی از اسامی اماکن مطابق با عصر حاضر می‌باشد که توسط محقق انجام شده است. همچنینی کتاب دارای نقشه و عکس‌هایی از این سفر می‌باشد. قسمت فهرست‌ها در بر گیرنده فهرست مآخذ دست اول برای بلوچستان، فهرست نام‌های اشخاص، نام‌های جغرافیایی، نام‌ها طایفه‌ها و نسبت‌ها، اصطلاحات، مدنیات، گیاهان، درختان بومی و بیابانی است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
