مرو بازسازی جغرافیای تاریخی یک شهر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مرو بازسازی جغرافیای تاریخی یک
شهر بر پایه نوشته تاریخی و شواهد
باستان شناسی اثر دکتر سید منصور سید سجادی و به
زبان فارسی است.
مرو بازسازی جغرافیای تاریخی یک
شهر بر پایه نوشته تاریخی و شواهد
باستان شناسی اثر دکتر سید منصور سید سجادی و به
زبان فارسی است. این کتاب در بازسازی جغرافیای تاریخی
مرو و شهرهای وابسته به آن از پیش از تاریخ تا زمان هجوم
مغولان می‌باشد که بر اساس شواهد باستان شناسی و مدارک مکتوب تهیه شده است.
مرو از شهرهای کهن
خراسان بزرگ است که در طول تاریخ همواره مورد توجه گروه‌های مختلف مردم از سلطان، امیر، عالم، کاسب، هنرمند و غیرهم بوده است؛ اما تاکنون کمتر تحقیق جامع و مانعی درباره آن صورت گرفته است.
چنانچه در در آمد کتاب آمده است، باقی مانده‌های گذشته این شهر کهن امروزه به شکل تپه‌ها و ویرانه‌های کاخ‌ها، کوشک‌ها، کانال‌ها و بناهای گوناگون دیگری در شمال شهرک بایرامعلی در استان ماری باقی مانده است. واحه مرو در زبانه جنوبی آسیای مرکزی و در مرزهای قره قوم بین کپت داغ، بخش‌های شمالی کوه‌های البرز شرقی و رودخانه آمو دریا واقع شده است.
در خلال
حکومت پارتیان، مرو گسترش بیشتری پیدا کرد، بناها، معابد و خانه‌های جدیدی در خارج از دیوار گبر قلعه ساخته شد و این شهر به یکی از مراکز و ایستگاه‌های بسیار مهم راه ابریشم تبدیل شد. در سال‌های نخستین
حکومت ساسانیان ابتدا گبرقلعه به صورت شهری باقی ماند و ارک کهن مرکز آن شد.
از دیدگاه سیاسی اداری و فرهنگی، مرو همواره جزیی از خراسان بزرگ بوده که آن هم به نوبه خود یکی از وسیع‌ترین ایالت‌های موجود در فلات ایران به شمار می‌رفته است.
مرو در سر راه
چین به اروپا واقع شده و در حقیقت پیوند فرهنگی و تجاری بین دو دنیای جدا و بیگانه از یکدیگر بوده است. راه واسط که با نام
راه ابریشم شناخته شده، در حقیقت بیش از یک راه بوده است.
جدا از قبایل گوناگون ایرانی و غیر ایرانی که پیش از دوران
هخامنشیان در واحه مرو می‌زیسته‌اند، از این دوره به بعد اقوام و ملت‌های دیگری به شهر مرو و اطراف آن راه یافته و آثاری از خود باقی گذاشته‌اند که اهم آنان عبارتند از:
مقدونیان،
سلوکیان،
پارتیان،
ساسانیان در دوران پیش از
اسلام و
ترکمانان پس از دوره اسلامی.
در دوران پیش از اسلام و در سنت‌های زردشتی مرو یکی از بهترین سرزمین‌های اهورا آفریده به شمار می‌رفته و در نتیجه مرکز پرجوش و خروشی برای تبادلات فکری و علمی بین
زردشتیان،
مسلمانان،
مسیحیان نستوری،
بتودائیان و مطمئنا پیراوان سایر مذاهب کم اهمیت تر یا کم شناخته شده دیگری بوده است.
تاکنون کتاب مستقلی درباره جغرافیای تاریخی مرو؛ همچون کار تومانویچ، درباره هرات و ریچاردفرای درباره بخارا نوشته نشده، او این کار درباره مرو و سرزمین‌های اطراف آن، با تفاوت‌های بسیار با کتاب‌های مورد اشاره نخستین نمونه در نوع خود به شمار می‌رود.
اصل این تحقیق بر مبنای پژوهش‌های باستان شناسی انجام شده، در محل مرو قدیم و سپس تطابق نتایج به دست آمده، با بررسی‌ها و کاوش‌های باستان شناسان روسی، ترکمنی، انگلیسی، ایتالیایی، استوار شده و سپس حاصل بررسی‌ها و کشفیات باستان شناسی انجام شده، دهه‌های اخیر، با نوشته‌های مورخان دوران اسلامی، از کتاب هی
حدود العالم من المغرب الی المشرق و نوشته‌های کسانی؛ چون
مقدسی،
استخری،
ابن حوقل،
جیهانی و
یاقوت حموی استفاده بسیار شده است.
مهم‌ترین مزیت این کتاب را می‌توان فتح باب در زمینه مروشناسی و یا تحقیق در جغرافیای تاریخی هر یک از دیگر شهرهای خراسان بزرگ؛ چون
بلخ،
بخارا،
خوارزم،
سمرقند و جز آن دانست. این اثر به محققان این امکان را می‌دهد تا با مطالعات بیشتر، ابعاد مختلف تاریخ، فرهنگ و اقتصاد مرو را به صورت تخصصی بررسی نمایند و به تکمیل مندرجات این اثر کمک کنند.
دیگر ویژگی برجسته کتاب، تبیین جغرافیای تاریخی براساس مدارک باستان شناسی است که علاوه بر تازگی این شیوه، به لحاظ عدم دسترسی عمومی دانش پژوهان ایرانی به گزارش‌های باستان شناسان مرو حائز اهمیت بسیار است. به ویژه که تخصص مولف در رشته باستان شناسی این مبحث را از پختگی و غنای زیادی بهره مند کرده است. اما گستردگی موضوع و ارتباط بحث با رشته‌های
تاریخ،
ادبیات و
فلسفه کاستی‌هایی را نیز در این کتاب ایجاد کرده است که از جمله آن باید به تکرار، تطویل و اطناب در برخی مباحث اشاره کرد. چنان که بعضی مطالب چند بار تکرار شده و یا نکات واضح و صریح مورد تفسیر و بازگویی واقع شده است.
کتاب حاضر از یک مقدمه کوتاه، یک درآمد، هفت فصل و یک پیوست تشکیل شده است. فصل اول به بررسی منابع موجود تحقیق درباره خراسان و مرو به صورت اخص و آسیای مرکزی به صورت اعم می‌پردازد. این بخش از کتاب از سه بخش تشکیل شده است. در بخش اول، منابع دوران اسلامی که مسائل و مباحث گوناگون، به خصوص جغرافیای تاریخی سرزمین‌های اسلامی را معرفی کرده است، مورد بررسی قرار گرفته است. این منابع دوران اسلامی کتاب‌هایی هستند که به
زبان عربی یا
زبان فارسی نوشته شده و در آنها به خراسان به صورت یکی از مهم‌ترین ایالات امپراتوری اسلامی و شهر مرو به صورت یکی از شهرهای مهم خراسان پرداخته‌اند. قابل ذکر است که صورت منبع ارائه شده، در این بخش کامل نیست و تنها آن گروه از منابعی که به صورت مستقیم و غیر مستقیم با مرو مرتبط بوده‌اند، بررسی شده است.
در همین بخش، بررسی‌ها و تحقیقات انجام شده در سالیان اخیر و نوشته‌های محققان معاصر اعم از ایرانی، اروپایی نیز معرفی شده‌اند. بخش دوم این فصل، به تحلیل موقعیت مرو و شهرهای وابسته به آن از نظر جغرافی دانان و
مورخان مسلمان در دوران پیش از هجوم
مغولان می‌پردازد. سومین بخش این فصل مربوط به تحقیق و بررسی در مورد شواهد و مدارک باستان شناسی است که صرفنظر از اطلاعات باستان شناختانه خود در مورد منطقه مرو، اطلاعات ذی قیمتی درباره تطبیق نوشته‌های کهن با داده‌های باستان شناسی را ارائه می‌کنند.
فصل دوم کتاب، به معرفی مختصری از خراسان و
ماوراءالنهر و جایگاه خراسان در سرزمین‌های اسلامی و جایگاه مرو در خراسان اختصاص یافته است. این فصل، از چهار بخش تشکیل شده است. پس از بخش اول که شامل مقدمه کوتاهی درباره این مبحث است. در بخش دوم، نظر کوتاهی به سرزمین خراسان، موقعیت و جایگاه آن در فلات ایران و سرزمین‌های اسلامی انداخته شده است. سومین بخش این فصل، به اطلاعاتی راجع به حدود و مرزهای خراسان و بالاخره بخش جهارم به تقسیمات داخلی خراسان و تقسیم بندی‌های اداری- سیاسی آن در سده‌های اولیه اسلامی و شهرهای آن اختصاص داده شده است.
بخش اول فصل سوم کتاب، بر اساس شواهد و مدارک مکتوب تاریخی درباره منطقه مرغیانه پیش از اسلام بحث می‌کند و بخش دوم آن بر اساس بررسی‌ها و کاوش‌ها و شواهد باستان شناسی سده اخیر، به شناسایی مرو باستانی و تاریخی و شهرهای اطراف آن در دوره‌های پیش از تاریخ اختصاص داده شده است.
فصل چهارم کتاب، مربوط به دوران اسلامی است. این فصل که براساس نوشته‌های مورخان
مسلمان و یافته‌های باستانی از دوران اسلامی تنظیم شده، هفت بخش می‌شود. بخش اول به تاریخ مختصر شهر و ارتباط آن با سایر ایالات شرقی دولت اسلامی پرداخته است و در این ارتباط مدارک و شواهد به دست آمده از دوران اسلامی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند و همچنین نوشتار کوتاهی نیز در زمینه تشریح وضعیت
آب و هوا،
طبیعت و
زمین منطقه مرو چنان که مورخان و جغرافی‌دانان اسلامی تشریح کرده‌اند، آمده است. بخش دوم، مربوط به موقعیت جغرافیای شهر در نوشته‌های دوران اسلامی است و سومین بخش، به وجه اشتقاق نام شهر و معنی آن پرداخته و نام مرو را در متون پیش از اسلامی، اسلامی و دوران جدید بررسی می‌کند. چهارمین بخش این فصل مربوط به نام بانیان شهر با اتکا بر منابع و شواهد باستان شناسی، اساطیری، تاریخی، و روایات تاریخی موجود است. در بخش‌های پنجم و ششم و هفتم این فصل به ترتیب وضعیت معماری، محلات،
مساجد، مدارس، کتابخانه‌ها و سایر بناهای شهر مورد توجه قرار گرفته و معرفی شده‌اند.
فصل پنجم این نوشته، مختص است به شهرک‌ها و شهرهای وابسته و نزدیک به مرو. در این بخش سایر مراکز کوچک تر؛ یعنی روستاهای مرو نیز مورد بحث و تحقیق قرار گرفته‌اند.
فصل ششم، شهرهای دیگر منطقه را مورد بررسی قرار می‌دهد که نقش عمده‌ای در گسترش فرهنگ و اقتصاد واحه مرو داشته‌اند. این فصل به پنج بخش تقسیم می‌شود و در آن شهرهای نسا مرورود، سرخس و ابیورد و روستاهای وابسته به آنها معرفی شده‌اند.
آخرین و هفتمین فصل کتاب، وضعیت اقتصادی- اجتماعی واحه مرو را از زمان رسیدن تازیان تا زمان هجوم مغولان مورد بحث قرار می‌دهد. در این فصل مسائل اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و سیاسی شهر در اولین بخش مورد بحث قرار می‌گیرد. بخش دوم، به تشریح فعالیت‌های شغلی و نیروی انسانی می‌پردازد و سومین بخش آن به آب و منابع آبی شهر و منطقه اختصاص یافته است. چهارمین و آخرین بخش این فصل راه‌های ارتباطی بین مرو و سایر شهرها را با توجه به نوشته‌های
مورخان دوران اسلامی مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد.
یک جدول گاه نگاری تاریخی، از روند تاریخی گسترش تمدن در منطقه برای آشنایی بیشتر با چگونگی آغاز تمدن و فرهنگ در مرغیانه و ادامه آن تار زمان هجوم مغولان و یک پیوست از شرح مختصر محوطه‌ها، شهرها و دژهای دوران پارتی و ساسانی و اسلامی به همراه بعضی از تصاویر آن در پایان کتاب، نیز لحاظ شده است.
۱- متن و مقدمه کتاب.
۲- مرو؛ بازسازی جغرافیا تاریخی یک شهر، نوشته دکتر محسن رحمتی.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
