|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
• آن فرمانده خیانتکار خائن‌زاده به من می‌گوید: چرا تو با آن شهید، فرزند فاطمه (علیه‌السّلام) نجنگیدی؟! • آری پشیمانم که چرا او را یاری نکردم. بلی، هر که به موقع توفیق نیابد، پشیمان می‌شود. • من از اینکه در جرگه حامیان او نبوده‌ام، به حسرتی دچارم که هرگز از من جدا نخواهد شد. • خدا روان کسانی را که در نصرتش کمر همت بستند، از باران رحمت خویش سیراب کند. • اکنون که بر قبور و جایگاه آنان ایستاده‌ام، اشکم ریزان است و نزدیک است جگرم پاره شود. • به جانم قسم آنان در جنگ دلیر و پیشتاز بودند و چون شیر، از حسین (علیه‌السّلام) حمایت کردند. • اگرچه آنها کشته شدند، هر انسان باتقوایی بر روی زمین، در مرگشان غمگین و حیران است. • هرگز کسی برتر از آنان دیده نخواهد شد، که در دم مرگ، سروران و سرفرازانی درخشان باشند. • ای ابن زیاد آنان را از روی ستم می‌کشی و درعین حال دوستی ما را امید داری؟! از این نقشه ناسازگار با ما، دست بردار. • قسم به جانم، با کشتن آنها ما را به خشم آورده‌اید؛ تا جایی که بسیاری از مردان و زنانمان در پی انتقام از شمایند. • پیوسته در پی آنم که همراه با لشکری، به جنگ این گروه، که ظالمانه از مسیر حق منحرف شده‌اند، بروم. • دست بردارید، و گرنه با گروه‌های جنگجو، چنان بر شما حمله می‌برم که از هجوم دیلمیها بر شما سخت‌تر باشد. ۲.۲ - نفرین قاتلان امام و دعوت به خونخواهینفرین فرستادن بر بنی‌امیّه و قاتلان نواده بزرگوار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و دعوت به خونخواهی او، دیگر ویژگی اشعار این دوره است، گر چه حکومت بنی‌امیّه، شاعران را در تنگنا و گاه تعقیب قرار می‌داد. منصور نمرى، از شاعران شيعى اين دوره بود كه با سرودن اشعاری نظیر ابیات زیر، تحت تعقیب حکومت بنی‌امیّه قرار گرفت:
• وای بر شما! نواده‌های پیامبر کشته می‌شود. • آن گاه برای کشندگان‌شان بهشت جاویدان آرزو می‌کنند. • بدا به حال تو‌ای کشنده حسین! • بار گناهی که بدوش می‌کشی گران و تحمل‌ناپذیر است. • من در کفر کشنده او شک ندارم. • تردیدم در کفر آنان است که او را در صحنه نبرد تنها گذاردند. در برخی از دورانهای حکومت عباسی نیز، فضای خفقان و رعب همانند دوره بنی‌امیه، و بلکه شدیدتر بود، اما در آغاز تشکیل دولت عباسی، که آنها هنوز قدرت نیافته بودند، و در برخی دوره‌ها که دشمنی حاکمان با شیعیان کمتر بود، شاعران شیعی می‌توانستند اشـعـار بـسیاری در رثای امام حسین (علیه‌السّلام) بسرایند. سیدمحسن امین، فهرست کسانی را که در سه قرن نخست هجری در مرثیه امام حسین (علیه‌السّلام) شعر سروده‌اند، به شرح زیر آورده است: عقبة بن عمرو سهمی، سلیمان بن قتة، ابورمح خزاعی، رباب بنت امرؤ القیس همسر امام حسین (علیه‌السّلام)، بشیر بن حدلم، ام لقمان بنت عقیل، فضل بن عباس بن عتبة بن ابـی‌لـهـب ابودهبل جمحی، خالد بن مغدان، عبیدالله بن خر جعفی، جعفر بن عفان طائی، منصور نمری، دعبل خزاعی، حسین بن ضحاک و قاسم بن یوسف کاتب. در این دوره نیز رثا و نوحه‌سرایی بر مصائب واقعه کربلا، در صدر اشعار عاشورایی است؛ ولی جز آن، می‌توان به ویژگیهای زیر نیز اشاره کرد: ۳.۱ - شریک دانستن بنی‌عباس در جرائم بنیامیهبرخی طرفداران حکومت بنی‌عباس می‌کوشیدند تا بنی‌عبّاس را از رضایت‌مندی به کشته شدن شهیدان کربلا، تبرئه کرده، از واقعه عاشورا به نفع حکومت بنی‌عبّاس، بهره‌برداری کنند؛ ولی گروهی از شعرا، به مقابله با این دیدگاه برخاستند و بنی‌عبّاس را در جرایمِ رُخ داده، شریک دانستند و این حقیقت را برملا ساختند که اگر چه بنی‌عبّاس در آن روزگار، در راس حکومت نبودند و در وقوع حادثه عاشورا نقشی نداشتند، ولی در دوران حکومت‌شان، به آزار و اذیّت شیعیان و علویان، مشغول‌اند و حتّی به تخریب قبر امام حسین (علیه‌السّلام) پرداخته‌اند.۳.۲ - ریشه‌یابی حادثه عاشورادر این دوره، به جهت تشکیل دولت‌های شیعی یا متمایل به تشیّع، آزادی‌هایی نسبی در برخی سرزمین‌های عربی به وجود آمد و این، سبب گردید تا برخی از مسائلی که در گذشته قابل طرح نبودند، مطرح شوند. ریشه‌یابی حادثه عاشورا و اشاره به حوادث پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و غصب حقوق اهل بیت، در اشعار این دوره، تا حدودی به چشم می‌خورند. از جمله، طلایع بن رُزَّیک (م ۵۶۶ ق)، وزیر فاطمیان، در اشعارش به این نکته اشاره دارد:
«در زیر سایه بان سقیفه، پنهان شد آنچه در طَف، آشکار گردید.» ۳.۳ - تحوّل در چگونگی خونخواهی شهدای کربلادر دوره‌های گذشته، عمده حملات و انتقادهای شاعران، متوجّه بنی‌امیّه بود؛ ولی در این دوره، شکل خونخواهی تغییر کرد. برخی از شاعران، انتقام از بنی‌عبّاس را مصداق انتقام از دشمنان امام حسین (علیه‌السّلام) می‌دانستند و برخی، انتقام گرفتن و خونخواهی را به ظهور امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) موکول می‌کردند. برخی دیگر نیز بزرگیِ مصیبت را چنان بزرگ و سترگ می‌دانستند که در دنیا، قابل قصاص و انتقام‌گیری نیست و معتقد بودند که تنها، کیفر الهی در قیامت، می‌تواند انتقام ریختن این خون‌های پاک باشد.چنانکه ملاحظه می‌شود، در این مرثیه‌ها مظلومیت آل محمد و شهادت امام حسین و یارانش در کربلا، با ادبیاتی گیرا و تاثربرانگیز مطرح، و از آن بزرگواران با عزت و عظمت یاد شده است. در مقابل، دشمنان و قاتلان آنها به سختی محکـوم شـده انـد، و مسائل حاشیه‌ای دیگر، چندان به این اشعار راه نیافته است. سرایندگان این مرثیه‌ها همواره مراقب بودند که مبادا در سروده‌هایشان، ناخواسته سخنی راه یابد که در آن شائبه توهین به اهل بیت باشد. از این رو سیداسماعیل حمیری، جعفر بن عفان طایی را به دلیل سرودن شعر زیر، سخت سرزنش کرد:
جعفر پاسخ داد: کجای این سخن زشت است؟ سید گفت: «اگر نمـی تـوانـی مـدح خوبی بگویی، دسـت کـم سـاکـت بـاش! آیا آل محمد باید چنین توصیف شوند؟! البته تو معذوری؛ چراکه منتهای دانش و ذوق و هنر تو همین‌اندازه است!» آنگاه سید افزود: اما من قصیده‌ای سروده‌ام که ننگ ایـن مرثیه تو را از ساحت مقدس آنان بزداید. سید سپس قصیده مشهور خود را که در فضیلت امیر مؤمنان است، خواند که با این بیت شروع می‌شود:
سپس به جعفر گفت: «درباره آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باید این گونه شعر سرود؛ اما شعری چون شعر تو را باید برای بیچارگان و درماندگان سرود». جعفر انتقاد سید را پذیرفت و بر سر او بوسه زد و گفت: «ای آباهاشم، به خدا سوگند تو سرآمد شاعران هستی و ما پیروان تو هستیم». نمونه دیگری از این دست، بیتی از شعری است که‌اندکی پیش از ابورمح خزاعی خواندیم:
وقتی ابارمح ایـن شـعر را برای فاطمه دختـر امام حسین (علیه‌السّلام) خواند، فاطمـه بـه او گفت: آیا درباره کشته شدن حسین چنین سخن می‌گویی؟ ابـارمح گفت: فدایت گردم چگونه بگویم؟ فاطمـه پاسخ داد: بگو: «اذَلَّ رِقابَ المُسلِمینَ فَذَلَّتِ؛ قتـل کـشته سرزمین طـف از بنی‌هاشـم، همـه مسلمانان را ذلیـل کـرد»؛ یعنی شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) باعـث ذلـت هـمـه مسلمانان شـد؛ زیرا آن حضرت نمـاد عزت و سربلندی کل عالم اسلام بود. جریـان فـوق نـشـان مـی دهـد کـه مرثیـه‌هـای امـام حـسین (علیه‌السّلام) از آغـــاز مصیبت‌نامـه‌هـایی بـی‌مـحتـوا نـبـوده‌انـد؛ بلکه پیـام‌هـای مهـم مـذهبی و اجتماعی دربرداشته‌اند که تاثیراتی عمیق در جامعه بر جای می‌نهـاده‌انـد؛ به ویژه اگر به عمق و گستره تاثیر شعر و جایگاه شاعران در آن روزگار توجه کنیم. • پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۲، ص۳۵۰-۳۵۱. رده‌های این صفحه : تاریخچه عزاداری برای امام حسین | رخدادهای پس از شهادت امام حسین | شاعران اهل بیت | شاعران عرب | مرثیه سرایان | مقتل جامع سیدالشهداء
|
