ارتجاع (علوم قرآنی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ارتجاع، واپس‌گرایی، بازگشت یا پافشاری بر
آداب و عقاید باطل گذشتگان و مخالفت با پیشرفت و نوآوری می‌باشد.
ارتجاع از ریشه «ر‌ج‌ع» و در لغت به‌معنای بازگشت و بازگردانیدن به وضعیت پیشین
و گاه به‌معنای تبدیل چیزی از کار افتاده و کهنه به چیزی جدید و کارآمد است.
این واژه در اصطلاحی نوآمد در حوزه
علوم اجتماعی ، به هرگونه
دفاع از وضعیت موجود حاکم و
نظام فرسوده و رو به زوال یا مخالفت با نوآوری و پیشرفت‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اطلاق شده،
افزون بر امور فردی و مادّی، گاه در امور اجتماعی و عرصه اندیشه نیز به منظور، احیای سنّت‌های قدیم و منسوخ طرح می‌شود؛
مجموعه گروه‌های موسوم به «سلفیّه» که در دوره اخیر، روی‌کردی سیاسی اجتماعی یافته‌اند، این نوع دیدگاه را دارند.
اصطلاح ارتجاع (Reaction) در مرزبندی گرایش‌های سیاسی به‌طور معمول بر جناح‌های راست سنّتی
اطلاق می‌شود که با دگرگونی‌های بنیادین در نهادهای اجتماعی مخالفت جدّی دارند و در موارد بسیاری از سوی گروه‌های چپ در برابر راست‌گرایان و گاه مذهبیان به‌کار می‌رود؛
ازاین‌رو این اصطلاح با اصطلاحات اصول‌گرایی، محافظه‌کاری و سنّت‌گرایی، حوزه معنایی مشترکی یافته است.
از آن‌جا که دو مفهوم «ارتجاع» و «ترقّی خواهی» مفاهیمی نسبی هستند، چه بسا امری در وضعیّت و جامعه‌ای خاص، از مصادیق ارتجاع بوده و در موقعیّت و جامعه‌ای دیگر، نوعی پیشرفت و ترقّی به‌شمار آید.
در مجموع، مهم‌ترین وجه اشتراک تعاریف گوناگون «ارتجاع»، بار منفی آن است؛ بدین سبب در دوره‌های مختلف تاریخی، افراد، گروه‌ها و جوامع گوناگون از این واژه به منظور حمله به دشمنان و رقیبان خود
سود برده‌اند که در این میان،
دین اسلام نیز گاه از این اتّهام مصون نبوده است؛بدین لحاظ، بسیاری از اندیشه‌وران
مسلمان و غیر مسلمان با تکیه بر گوهر و اصول بنیادین اسلام از یک سو و مطالعه
تاریخ تمدّن اسلامی از سوی دیگر به مقابله با این اتّهام برخاسته‌اند.
این واژه در
قرآن به‌کار نرفته؛ امّا مفهوم آن را می‌توان در قالب عبارت‌های «پافشاری بر عقایدپدران» و «بازگشت به جاهلیّت» یا «بازگشت به عقب» جست.
با توجّه به‌معنای ارتجاع می‌توان ارتداد فقهی را اعمّ از آن دانست؛ چرا که
ارتداد فقهی روی‌گردانی از دین حق و گرایش به آیین جدید را نیز شامل می‌شود؛ در‌حالی‌که در ارتجاع، گرایش و بازگشت به سنّت‌های قدیم و منسوخ صورت می‌گیرد؛ البتّه تعابیر قرآنی ارتداد نیز هم‌سو با مفهوم ارتجاع فقط از بازگشت به آیین پیشین یاد‌کرده‌اند؛ گرچه پذیرای توسعه معنایی مفهوم فقهی ارتداد نیز هستند. مهمّ از نظر قرآن، وفاداری بر
دین حق و عدم روی‌گردانی از آن است؛ حال چه روی‌گردانی در قالب بازگشت به آیین‌های گذشته یا گرایش به آیین‌های جدید صورت‌پذیرد.
دائرةالمعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله ارتجاع.
