مراتب النحويين (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مراتب النحویین»، از آثار عبدالواحد بن علی
ابوالطیب اللغوی است.
«مراتب النحویین»، از آثار عبدالواحد بن علی
ابوالطیب اللغوی است که آن را استاد محمد ابوالفضل ابراهیم تصحیح و منتشر کرده است. در این اثر، اطلاعات ارزنده‌ای در باره زندگی، فعالیت علمی و طبقات ادیبان، به‌ویژه نحویان و لغویان از صدر
اسلام تا پایان قرن چهارم هجری بیان شده است.
این کتاب تقسیم به بخش یا فصل نشده و مطالب بسیاری تحت عناوین متعددی درباره ادیبان از آغاز اسلام تا پایان قرن چهارم ذکر شده است.
نویسنده، مطالبش را با بحث از پیدایش لحن و شیوع لغزش‌های زبانی در بین مردم و داستان
ابوالاسود دوئلی و آموختن قواعد نحو عربی از
امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام آغاز کرده و با توضیحاتی در مورد عملکرد ادبی و طبقات نحویان و لغویانی، مانند ابوالخطاب اخفش، اصمعی، سیبویه،
خلیل بن احمد و... ادامه داده و با بحث در مورد
ابن قسطنطین و عالمان بغداد به پایان رسانده است.
درباره روش و محتوای این اثر چند نکته گفتنی است:
مصحح کتاب، استاد محمد ابوالفضل ابراهیم در مقدمه‌اش بر چاپ دوم ـ که در
تاریخ ربیع‌الثانی ۱۳۹۴ ق، نوشته ـ یادآور شده است که:
این
کتاب با آنکه کم‌حجم است، ولی در موضوع خودش نادر است و هدفش را به‌خوبی تأمین می‌کند؛ زیرا مشتمل بر حقایق تاریخی و نصوص نادری است که درباره نحویان و لغویان و
راویان لغت و شعر، از ظهور اسلام در قرن اول تا پایان قرن چهارم بیان شده است؛
این ادیبان در کوفه، بصره،
بغداد،
مکه و
مدینه که مشهورترین مراکز لغت و ادبیات در این عصر بودند، می‌زیستند و در این دوران، اصول
علم نحو بنیان گذاشته شد و اهل لغت، به جمع‌آوری لغات پرداختند و فرهنگ‌های لغوی متعددی پدید آوردند و شاعران دیوان‌های شعری آفریدند و همین موضوعات مورد اهتمام پژوهشگران و پژوهشگران تاریخ ادبیات
عرب است؛
چون نسخه‌های چاپ اول این کتاب، به پایان رسید و اصرار بر تجدید چاپ کتاب فزونی گرفت، تصمیم گرفتم آن را برای چاپ جدید آماده سازم، پس نگاهی دوباره به کتاب افکندم و اغلاطش را تصحیح کردم و مطالبش را با کتاب «طبقات النحویین و اللغویین» نوشته محمد بن حسن زبیدی، «نزهة الألباء» نوشته کمال عبدالرحمن بن محمد انباری، «إنباه الرواة» نوشته قفطی، «بغیة الوعاة» نوشته سیوطی و «المختصر من المقتبس» نوشته مرزبانی مقابله و مقایسه کردم و بعد به نوشتن پاورقی‌ها و استخراج شواهد کتاب و تنظیم مجدد فهرست‌های کتاب پرداختم.
نویسنده، اولین بحثش را با پیدایش لحن در کلام؛ یعنی انحراف از موازین و قواعد ادبیات عربی و داستان ابوالاسود دوئلی آغاز کرده است. بر طبق توضیح نویسنده، اولین کسی که برای مردم قواعد نحوی را تنظیم کرد، جناب ابوالاسود دوئلی بود که این مطلب را از امیرالمؤمنین علی ـ علیه‌السلام ـ آموخت.
مصحح کتاب در مقدمه‌اش بر چاپ اول کتاب که در تاریخ ۱۶ محرم ۱۳۷۵ ق، نوشته، تأکید کرده است که:
زمانی که مشغول تحقیق کتاب «إنباه الرواة علی أنباه النحاة» نوشته وزیر جمال‌الدین علی بن یوسف قفطی بودم، از بزرگ‌ترین آرزوهایم این بود که به کتاب‌هایی مراجعه کنم که نویسنده (قفطی) از آن در مطالبش استفاده کرده و یا در موضوعش مشارکت کرده تا بتوانم کتاب مذکور را به‌خوبی تصحیح کنم و مشکلاتش را بگشایم؛ پس دو کتاب نادر به دستم افتاد که دو نویسنده بزرگ و جلیل آن را پدید آورده بودند: یکی، «طبقات النحویین و اللغویین» نوشته ابوبکر محمد بن حسن زبیدی و دیگری، «مراتب النحویین» نوشته
ابوالطیب لغوی. این دو کتاب چنان خوب تنظیم شده و پرمایه و خوش‌بیان بودند که مرا بر سر شوق آوردند تا هر دو را تصحیح و منتشر سازم.
این دو کتاب از منابع اصلی برای بیان شرح حال و زندگی شخصیت‌های لغت، نحو و ادبیات عربی بشمار می‌روند و دانشمندانی چون یاقوت، قفطی، صفدی و سیوطی و... از آن دو نقل قول کرده‌اند؛
هر دو کتاب «طبقات النحویین و اللغویین» و «مراتب النحویین»، هرچند موضوع و هدفشان یکسان است، ولی روششان دوگانه و جداست. کتاب زبیدی بر طبق طبقات و مکاتب نحوی و لغوی تنظیم شده و اهتمام داشته که زمان ولادت و وفات را بیان کند و اخبار گوناگون و حکایات را از نحویان و لغویان از صدر اسلام تا زمان استادش ابوعبدالله ریاحی اندلسی متوفای ۳۵۸ ق، بیاورد، ولی
ابوالطیب کتابش را به این شیوه بیان کرده است: بیان مراتب و درجات علمی دانشمندان و بهره آنان از
روایت و پیوند استاد و شاگردی از زمانه ظهور لحن در
کلام و تأسیس علم نحو و آنگاه پدیدار شدن دو مکتب بصره و کوفه تا شکوفایی
علم در آنجا و سپس انتقال علم به بغداد.
ابوالطیب، نخست ابوالاسود دوئلی و بعدش شاگردانش را ذکر کرده و سپس به ابوعمرو بن علاء و
خلیل بن احمد و کسانی پرداخته که از آن دو، علم نحو را آموخته‌اند.
نویسنده در آخرین بحثش تحت عنوان دانشمندان بغداد، نوشته است: و اما بغداد، پس آنجا شهر پادشاهی است و نه شهر علم و علمی که در آنجا هست، پس منقول از جاهای دیگر به آنجاست و آنان برای علم‌آموزی شوق و اراده ضعیفی دارند و به بازی و لهو و لعب مشغولند و برای علم جدیت لازم است، ولی شوخی بر آنها غلبه دارد و به سخنان بی‌پایه و بدون علم مشغولند و همان‌طورکه ابوحاتم گفته در بغداد کسی نیست که در مورد کلام عرب به سخن وی بتوان
اعتماد کرد و بلکه وضع در زمان ما بدتر از زمان ابوحاتم است.
مصحح محترم در مورد نسخه‌ای که از روی آن
کتاب را تصحیح کرده، توضیح داده
و همچنین تصویری از صفحه عنوان، صفحه اول و صفحه آخر همان نسخه خطی را آورده است.
استاد محمد ابوالفضل ابراهیم، در پاورقی‌های عالمانه و سودمندش، گاه معانی لغات مشکل را بیان کرده
و گاه مآخذ مطالب را نوشته
و گاه همراه با
ذکر منبع، توضیحی در مورد ادیب و نحوی مورد نظر آورده
و گاه شواهد شعری را توضیح داده
و گاه اختلاف نسخه‌های خطی را بیان کرده است
و...
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی.
