مرات الممالک (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مرات الممالک» یا
سفرنامه به
خلیج فارس هند،
ماوراءالنهر و
ایران ترجمه‌ای است از کتابی به همین نام، به زبان ترکی عثمانی اثر
سیدی علی رئیس، معروف به کاتبی که به اهتمام آقای علی گنجه یی صورت گرفته است.
«مرات الممالک» یا
سفرنامه به
خلیج فارس هند،
ماوراءالنهر و
ایران ترجمه‌ای است از کتابی به همین نام، به زبان ترکی عثمانی اثر
سیدی علی رئیس، معروف به کاتبی که به اهتمام آقای علی گنجه یی صورت گرفته است.
نویسنده که از فرماندهان ناوگان عثمانی در دریای سرخ و خلیج فارس بوده و ماموریت دشته که تعدادی کشتی‌های عثمانی را که در دربند
بصره به پایگاه سوئز بازگرداند، در راه این سفر، از سرزمین‌های هند،
افغانستان، ماوراءالنهر و ایران عبور می‌کند. اثر، گزارش و سرگذشت این دریاسالار در طول این راه می‌باشد.
سیدی علی در اول
محرم الحرام ۹۶۱ ق از حلب حرکت کرد و سفر خود را به سوی کانال سوئز
مصر آغاز نمود که پس از حدودا سه سال و هشت ماه در
شعبان ۹۶۴ هجری وارد شهر غلطه (
گالاتا) ترکیه شده، پایان سفرش را اعلام نمود.
سیدی علی که از حلب حرکت و از راه موصل و
بغداد به بصره آمد، پس از مدتی توقف به
بحرین حمله و مدتی در آنجا ماند. در این مدت ناوگان پرتقالی‌ها از وضع ناوگان عثمانی مطلع و قسمت عمده نیروه‌های خود را به مسقط فرستاد، در جنگ‌های سختی که میان این دو ناوگان درگرفت، نیروهای پرتقالی پیروز و نیروهای عثمانی فراری شدند. سیدی علی پس از این شکست که می‌خواست به سوئز برگردد، گرفتار طوفان شدید در دریای عمان گشت و به سواحل هند کشانیده شد و چون بازگشت از راه دریا ممکن نبود، به اتفاق گروهی از افسران همراه خود ناچار شد، در راه این سفر از سرزمین‌هایی که در بالا آمد، عبور و بعد هم از راه
مشهد به ایران آید و در
قزوین به حضور شاه طهماسب رسید و مدتی هم در دربار او ماند و سپس از طریق بغداد به ترکیه بازگشت.
مؤلف انگیزه خود از تدوین اثر را درخواست همراهان خود در اثنای سفر ذکر می‌کند و نوشتن این چند صفحه را برای فهم و اطلاع با زبانی ساده و روزمره بازگو می‌نماید. و به خاطر آنکه در این اثر، اوضاع و احوال هر
شهر و
دیار را بیان نموده است، نام کتاب مرات الممالک (آئینه کشورها) نامیده است.
کتاب از یک دیباچه (مقدمه) و بقیه گزارش سفر در یازده مورد: در بیان آنچه در دریای هرند روی داد، در بیان حوادثی که در دریای هند روی داد، در بیان احوالی که در ولایت گجرات روی داد، در بیان احوالی که در ولایت سند روی داده، در بیان احوالی که در دربار
هندوستان روی داد، در بیان سرگذشتی که در باختر زمین (زابلستان) روی داد،... در بیان احوالی که در ماوراءالنهر واقع شده در بیان احوالی که در دشت قبچاق و ولایت خوارزم روی داد، در بیان وقایعی که در ولایت خراسان روی داد، در بیان احوالی که در غراق عجم (قزوین
پایتخت عراق عجم) روی داد و آخر در بیان بقیه احوال آمده است، و تشکیل شده است.
مقدمه به معرفی اثر در ابتدا می‌پردازد و برای آنکه خواننده را در فهم بهتر حوادث و مطالب اثر یاری رساند، زمینه‌ها و سوابق تاریخی و رویدادهای آن در این مقدمه آورده است و مختصری از شرح حال مؤلف، آثار و ترجمه‌هایی که از این اثر تا کنون انجام گرفته را بیان می‌دارد.
در یک نگاه کلی این اثر را می‌توان به سه دسته تقسیم نمود.
اول آن دسته مطالبی است که در مورد وضع حکومت‌ها و کشورهای
همسایه ایران آن زمان بدست می‌دهد: از جمله در صفحه ۶۳ در مورد گجرات می‌آورد «پس از
وفات پادشاه سابق گجرات سلطان بهادر، جحوانی دوازده ساله به نام سلطان احمد از خویشاوندان او به عنوان پادشاه، گجرات بر تخت نشسته مراسم جلوس به عمل آورده و لشکر از او اطاعت کرده‌اند. اما یکی از خان‌های بزرگ به نام ناصرالملک سلطنت او را قبول نکرده، چتر برافراشته و به ادعای پادشاهی قیام کرده و سپاهی انبوه گرد آورده است».
دوم آن دسته مطالبی است که به موضوعات تاریخی ایران در دوران
صفویه می‌پردازد که می‌تواند برای بررسی تاریخ ایران در دوره صفویه مفید باشد. در صفحه ۱۷۱ آمده است. «تفصیل این بود که مدتی پیش از آن شاه، محمد میرزا (پسر شاه طهماسب) را که در هرات بود، به قزوین فراخواند و پسر دیگرش اسماعیل میرزا را به آنجا فرستاده بود.
اسماعیل میرزا در
خراسان ناراحتی‌هایی به وجود آورده بود. به دستور شاه یکی از امیران او در خراسان به نام محمدخان، یکی دیگر از امیران را که این آشوب‌ها دست داشت، با چند تن دیگر از اطرافیان و نزدیکان اسماعیل میرزا دستگیر کرد و کشت. و از شاه هم خواسته بود که اسماعیل میرزا را به قزوین بازخواند و دوباره محمد میرزا را به هرات بفرستد.» یا در صفحه ۱۷۱ آمده است: «هنگام ملاقات با محمد میرزا خدابنده این فقیر با خبر شد که در میان شاه و پادشاه سعادت و دستگاه رابطه دوستی استواری برقرار شده است.» که این مطلب، اشاره به پیمان ارض دوم، میان شاه طهماست و سلطان سلیمان عثمانی است که به یک دوره از جنگ‌های خود پایان داده بود.
و این پیمان صلح به سال ۹۴۶ هجری در شهر آماسیه منعقد شده بود.
سوم ذکر نام شهرهایی است که در این
سفر از آنها عبور کرده و از آنجا که سیدی علی، مددی
مسلمان بوده و در هر شهر برای ملاقات، درک فیض روحانیان، عالمان زنده،
زیارت قبور،
مزار مقدسان، مشایخ، مشاهیر و زاهدان می‌رفته است، به طور کامل آن را آورده که در شناسایی مزار و عالمان آن شهرها بسیار حایز اهمیت است؛ از جمله در مشهد به زیارت
مرقد امام رضا علیه‌السّلام ، در
نجف به
زیارت مرقد
حضرت آدم،
نوحه نبی، و
شمعون علیهم‌السّلام و
حضرت علی علیه‌السّلام رفته است.
از ویژگی‌های دیگر این اثر آن است که سیدی علی علاوه بر هنر دریانوردی با ادبیات آشنا و ذوق شعری در سرودن اشعار نیز داشته است. در هر جا که طبع او اقتضاء می‌کرده، تا با مساله‌ای مواجه می‌شده، ابیاتی در ذهن او مرور می‌گشته است، کتاب پر از این اشعار به
زبان عربی است که در پاورقی‌ها ترجمه آنها آمده است.
در پایان اثر متن، دو نامه یکی از طرف همایون پادشاه
هند و دیگری از طرف شاه طهماسب صفوی برای سلطان سلیمان نوشته شده که به وسیله سیدی علی ارسال گشته به عنوان ضمایم نقل شده است.
بعد از این ضمایم، فهرست اشخاص و فهرست اماکن و جاها گنجانده شده است. و در اول کتاب، فهرست مطالب آمده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
