مرآت الوقایع مظفری (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مرآت الوقایع مظفری، نوشته
عبدالحسین خان ملک المورخین، تصحیح عبدالحسین نوایی می‌باشد.
این کتاب، جنگی فارسی از یادداشت‌ها در باره رویدادهای
ایران و مردمان این
سرزمین از
ذی القعده ۱۳۱۴ تا ۱۳۲۴ (۱۲۸۵ ش)؛ یعنی روزگار فرمان روایی مظفر الدین شاه است. نویسنده که مردی اهل قلم و پژوهش بود، بر پایه دیده‌ها و شنیده هایش رویدادهای آن روزگار را می‌نوشت و آن اوضاع را برای آیندگان گزارش می‌کرد و دردهای دلش را خالی می‌نمود.
بیشتر این یادداشت‌ها کوتاه و روشن و گویایند و زبانی ساده و بی اشکال دارند. نویسنده در آنها
فضل فروشی نمی‌کند و
قلنبه نمی‌نویسد، بلکه مسائل را بی روی و
ریا باز می‌گوید و در همه جا در باره جامعه ایران آن روزگار دل سوزی می‌کند و از زورگویان و ستم گران بد می‌گوید و گاهی به داوری‌های تند و نادرست در باره آنان می‌پردازد.
موضوع این نوشته‌ها را در دو بخش می‌توان گنجاند:
۱. رویدادهای جهانی که کمابیش از روزنامه‌های گوناگون و مجله‌های عربی گرفته شده‌اند؛
۲. رویدادهای ایران که همان دیده‌ها و شنیده‌های خود نویسنده‌اند؛ زیرا او بر اثر
شغل درباری‌اش، می‌توانست به بسیاری از رویدادها آگاهی یابد.
بخش‌های اهدا شده این یادداشت‌ها به مظفر الدین شاه، یک پارچه تر است و افزون بر برخورداری اش از عنوان (تیتر)، نثری بدون گلایه و درد دل دارد. نویسنده در این بخش همه چیز را خوب و سامان مند شمرده و از درباریان و نزدیکان
شاه به نیکی یاد کرده است، اما بخش دیگر آن به رغم صداقتش از یک پارچگی و دقت برخوردار نیست و سراسرش به
طعن و
لعن سود پرستان و نادرستان و عوامل عقب ماندگی کشور آمیخته است. باری، برخی از داوری‌های او در باره افراد، تند و بی رحمانه و گاه
زشت و ناروا است و «
نشر اکاذیب» به شمار می‌آید و او در این کار به استدلال نمی‌پردازد و بر دعوی اش دلیلی نمی‌آورد. افزون بر این، گاهی کسی را می‌ستاید، اما چندی پس از آن به وی بدگمان می‌شود و به نکوهشش می‌پردازد و تکذیبش می‌کند. این آسیب، از پی آمدهای اوضاع پرآشوب و بی سامان آن روز و گفتارهای
ضد و نقیض پیروان و دشمنان برخی از کسان و درباریان به شمار می‌رود.
گفتنی است این کتاب دوجلدی، بر پایه عنوان‌ها و بخش بندی نویسنده، به هشت جلد تقسیم می‌شود که جلد دوم و سوم آن، به «متممه وقایع
سلطنت مظفر الدین شاه» معنون شده‌اند و شماره‌های صفحات آن پی در پی است.
داستان مشروطه در یادداشت‌های نویسنده، شور و حالی دیگر و نکته‌های بسیار دقیقی دارد که در جاهای دیگر یافت نمی‌شوند؛ چنان که او هشت ماه پیش از
تحصن مردم در سفارت انگلیس، به این موضوع اشاره می‌کند که می‌خواهند در سفارت
بست بنشینند و حتی به رغم دیدگاه کسانی که در باره کلمه
مشروطه گفته‌اند و می‌گویند که از «چارت» انگلیسی گرفته شده است یا کسانی که آن را از ساخته‌های عثمانی یا تلقین‌های سفارت انگلستان می‌پندارند، آن را در برابر حکومت مطلقه و در پی گزارش در باره رویدادهای سال‌های ۱۹۰۴ و ۱۹۰۵ (سال شکست
روسیه از ژاپن و ناتوانی تزار نیکلای دوم در برابر دومای روسیه و دادن آزادی‌های نسبی به جامعه روسیه و مجلس دوما و...) به کار می‌برد.
نویسندگان
تاریخ مشروطیت مانند کسروی و ملک زاده و امیر خیزی و... ، سال‌ها پس از
جنبش مشروطه و سپری شدن فراز و نشیب‌ها و رخ نمودن زشتی‌ها و زیبایی‌ها و پی آمدهای نیک و بدش، به گرد آوری مطالبی در این باره و نوشتن رویدادها دست زدند و از این رو، در باره آن رویدادها به آسانی می‌توانستند داوری کنند، اما ملک المورخین، بی خبر از اینکه چنین سر و صداها و کشت و کشتارها، فصل تازه‌ای در دفتر تاریخ ایران خواهد گشود و آن کوشش‌ها و جنبش‌ها به کجا خواهد انجامید، رویدادها را روز به روز نوشته و آنها را همراه با دیگر رخدادهای بی اهمیت آن روزگار در ایران و دیگر کشورها، گزارش کرده است. وی، رویدادها را نه درآمدی برای رخدادی بزرگ و تاثیر گذار در بدی یا خوبی زندگی مردم، که پیش آمدهای روزانه می‌دید.
باری، نوشته‌های وی بسیار ارزش مند و گران مایه‌اند؛ زیرا هم زمان با رویدادها نوشته می‌شدند و نویسنده خود اهل
دانش و از جناح‌ها و دسته‌های مستبد یا مشروطه خواه بر کنار بود و پیوندهای پنهان و آشکاری با هیچ یک از آنان نداشت.
وی، در آن بخش از یادداشت هایش که آن را به مظفر الدین شاه پیش کش کرد، «تاریخ وقایع و حوادث ده ساله» سلطنت او (۱۳۲۴- ۱۳۱۳) را گرد آورد و افزون بر این، به گزارش در باره «هیئت تاریخی دولت ایران و شخص سلطنت» پرداخت. این بخش با یاد آوری تبار و نیاکان و «اجداد تاج دار» این شاه و سرگذشت آنان آغاز می‌شود و پس از گزارش‌هایی در باره چندی و چونی «وزارت خانه‌ها و ادارات دولتی»، «
هیئت، علوم و صنایع و
شریعت و آیین و وضع زندگانی اعلا حضرت همایونی» و «بخشش و مکرمت پادشاهی» و عرضه سیاهه‌ای از والیان و حاکمان شهرهای ایران در آن زمان (
ساختار سیاسی آن روزگار)، به بازگویی ویژگی‌های شخص شاه مانند
نطق و
قلم و خطابه هایش می‌پردازد و با گزارش‌هایی در باره لقب‌ها و منصب‌های درباریان و کارگزاران شاه و عزل و نصب‌های آنان و رویدادهای طبیعی و اوضاع اقتصادی و اجتماعی آن روزگار دنبال می‌شود.
هم چنین، یادداشت‌هایی کوتاه و بلند در باره سفرهای داخلی و خارجی شاه و آمد و شد صاحب منصبان دیگر کشورها به ایران، در این اثر وجود دارد که در آنها اوضاع شهرهای ایران و ویژگی‌های مردمانشان و رویکردها و سیاست‌های بین المللی شاه ایران در آن روزگار با همتایانش گزارش می‌شود.
یادداشت‌های روزانه نویسنده (۱۳۲۰ ۱۳۲۳ ق) افزون بر نسخه خطی بخشی از این کتاب که به مظفر الدین شاه اهدا شده بوده، در دو جلد آمده و پس از اینکه یادداشت‌های وی در باره رویدادهای ۱۳۱۶ تا ۱۳۲۰ تا مرگ مظفر الدین شاه (۱۳۲۴) فراهم آمده، بر اینها افزوده شده است.
مصحح به گرد آوری شماری از یادداشت‌های ملک المورخین از بازماندگانش پرداخته، اما به هر روی در جمع همه آنها توفیق نیافته و از این روی، درخواست کرده است که چنانچه این برگه‌ها نزد کسی از آنان هست، پژوهش گران را از وجودشان بهره مند سازند.
فهرست کتاب بر پایه نام گذاری نویسنده تنظیم شده و نمایه‌ای دراز دامن در باره کسان، جای‌ها و موضوع‌ها و... ، با عنوان «نمایه عام» در پایان جلد دوم این کتاب آمده است. هم چنین، از پانوشت‌های مصحح محترم کتاب نیز در توضیح مقصود نویسنده یا نقد دیدگاه او و شرح احوال و ویژگی‌های افراد یاد شده در متن و جاها و آیین‌ها و...، بسیار می‌توان بهره برد.
متن کتاب.
مقدمه مصحح کتاب.
نوایی، عبد الحسین (تابستان ۱۳۸۰)، «در آستانه تحقیق و نشر مرآت الوقایع مظفری»، آیینه میراث، سال چهارم، شماره یکم.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
