محمودخان ناصرالملک
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ناصرالملک، محمودخان، از وزیران مشهور دورۀ
ناصرالدین‌شاه قاجار می باشد.
تاریخ تولد وی در منابع اصلی ذکر نشده و فقط نوائی
تاریخ تولد او را بین ۱۲۴۴ تا ۱۲۴۵ ذکر کرده است. محمودخان پسر فضل‌الله‌خان، از بزرگان طایفۀ قره‌گزلو
همدان، بود.
امیرکبیر در آغاز حکومت
ناصرالدین‌شاه، محمودخان را به نیابت آجودانباشی انتخاب کرد.
وی در ۱۲۶۹ نایب اول سفیر
ایران در سن‌پترزبورگ بود.
در ۱۲۷۰ میرزامحمدحسین عضدالملک، وزیر مختار ایران در روسیه، به
تهران احضار شد و محمودخان مصلحت‌گذار (شارژدافر، کاردار) ایران در روسیه شد و در ۱۲۷۱ لقب جنابی گرفت.
محمودخان در همان
سال به تهران بازگشت.
در ۱۲۷۵ لقب ناصرالملک گرفت و مسئولیت سواره‌نظام دارالخلافه و قورخانه و جبه‌خانه در
زمان غیبت شاه، که عازم سلطانیه بود، به وی واگذار شد.
در ۱۲۷۶ وزیر
تجارت و صنایع گردید و نیز به عضویت دارالشورای کبری درآمد.
در
ذیحجه ۱۲۷۷ مشیر حضور شاه،
در ۱۲۷۸ موظف به اتمام ساخت
راه گیلان
و در ۱۲۷۹ وزیرمختار ایران در انگلستان شد.
وی تا ۱۲۸۱ در انگلستان بود و در این سال به
تهران آمد و دیگر بازنگشت.
در ۱۲۸۸، که
ناصرالدین‌شاه به دارالشورای کبری نظم جدیدی داد، ناصرالملک نیز عضو آن بود.
در ۱۲۸۹، در زمان صدارت میرزاحسین‌خان سپهسالار، وی معاون صدراعظم شد و کارهای وزارت
جنگ را برعهده گرفت و نیز رئیس شورای عسکریه (شورای جنگ) بود و به منصب امیر تومانی رسید.
در ۱۲۹۰، در سفر اول
ناصرالدین‌شاه به اروپا که کامران‌میرزا نایب‌السلطنه بود، وی ناصرالملک را به نیابت از خود در وزارت جنگ گمارد و همۀ امور نظامی را به او محول کرد.
در ۱۲۹۲ ناصرالملک حاکم گیلان شد.
در ۱۲۹۳ ناصرالملک، افزون بر عضویت در مجلس دارالشورا، عضو مجلس تحقیق دولتی شد. در سفر دوم
ناصرالدین‌شاه به اروپا، وی از همراهان شاه بود.
در ۱۲۹۹ از طرف ظل‌السلطان
حاکم کرمانشاهان و
کردستان شد.
وی در
شعبان این
سال وارد کردستان شد و میرزایوسف مشیر دیوان را نایب‌الحکومۀ خود کرد و به کرمانشاه رفت. میرزایوسف مدتی امور آن‌جا را به خوبی اداره کرد، ولی پس از مدتی بدسلوکی کرد. بر اثر نارضایی اهالی شهر، در
ربیع‌الاول ۱۳۰۰
علما و اعیان و
رجال کردستان به تلگرافخانه رفتند و در آن‌جا تحصن کردند و نیز به ظل‌السلطان شکایت کردند و بدین ترتیب، میرزایوسف مشیر دیوان برکنار شد.
در ۱۳۰۱ پس از فوت میرزاسعیدخان مؤتمن‌الملک، ناصرالملک وزیر امور خارجه شد. گفته اند در امر وزارت وی انگلیسیها مؤثر بوده¬اند، زیرا در مقابل دیگر داوطلبان، انتظار وزارت او نمی‌رفته است.
وی تا ۱۳۰۳ وزیر امورخارجه بود و در جمادی‌الآخرۀ این سال، حاکم
خراسان و ملقب به فرمانفرما شد.
وی تا اواخر ۱۳۰۴ حاکم خراسان بود و سپس به تهران بازگشت و در ۸
ربیع‌الآخر ۱۳۰۵ درگذشت. پس از فوت وی، تمام امتیازاتش (از جمله لقب ناصرالملک و حکومت همدان و نشان) به نوه‌اش، ابوالقاسم‌خان، واگذار شد.
که نوشته است وی در ۱۳۰۶درگذشت).
ناصرالدین‌شاه بسیار به محمودخان ناصرالملک عنایت داشت، چنانکه خود در فرمانی، به این توجهات خاص اشاره کرده است.
اعتمادالسلطنه
محمودخان را نادان خوانده و ممتحن‌الدوله
او را خوش‌فطرت، دانا، قانون‌دان، آبادکننده و دوست فطری مملکت معرفی کرده است.
ناصرالملک خدمات بسیاری انجام داد، از جمله در معماری و طراحی و راه‌سازی، حجاری، نجاری، چینی‌سازی، مجسمه‌سازی، سنگ‌بری و صنایع‌دستی، پرورش
کرم ابریشم و
کشاورزی، ایجاد چمنزار و باغچه به
سبک اروپا، کشف
معادن زغال‌سنگ و به کار بردن زغال سنگ.
وی همچنین نخستین کارخانۀ نساجی ایران را به مبلغ نود هزار تومان خرید، ولی ظاهراً به دلیل نو نبودن آن، کارخانه پس از مدتی از کار افتاد.
در
زمان وزیرمختاری وی در انگلستان، پنج تن برای تحصیل به انگلستان فرستاده شدند که بنا به نظر ناصرالملک، به تحصیل در رشتۀ علوم دریایی پرداختند.
اعتمادالسلطنه
به خدمت ناصرالملک در ادارۀ بنایی دیوان اعلی و ادارۀ اوراق دولتی، بدون ذکر
سال، اشاره کرده است.
(۱) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش.
(۲) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ش.
(۳) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار یا چهل سال تاریخ ایران در دورۀ
ناصرالدین‌شاه، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳- ۱۳۶۸ش.
(۴) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۴۷ ش.
(۵) تقی بهرامی، تاریخ کشاورزی ایران، تهران ۱۳۳۰ ش.
(۶) محمدجعفر خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، چاپ حسین خدیوجم، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۷) روزنامۀ دولت علّیه ایران، ش ۴۹۵، ۱۱ محرّم ۱۲۷۸، ش ۵۱۰، پنج‌شنبه غره رجب ۱۲۷۸، ش۵۱۱، پنج‌شنبه ۱۵ رجب ۱۲۷۸، ش ۵۳۳، پنج‌شنبه ۴ جمادی‌الآخری ۱۲۷۹ کتابخانۀ ملی، ۱۳۷۰ش، ش۵۵۱، پنج‌شنبه ۲۸ جمادی‌الثانی ۱۲۸۰، کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۲ش.
(۸) روزنامۀ شرف، ش۱۵، ربیع‌الاول ۱۳۰۱، کتابخانۀ ملی، تهران ۱۳۵۵ش.
(۹) محمد مردوخ، کتاب تاریخ مردوخ، (بی‌جا)، (بی‌تا).
(۱۰) مهدی ممتحن‌الدوله، رجال وزارت خارجه در عصری ناصری و مظفری، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۵ ش.
(۱۱) هنری موزر، سفرنامۀ ترکستان و ایران (گذری در آسیای مرکزی)، ترجمۀ علی مترجم، چاپ محمدگلبن، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۱۲)
ناصرالدین قاجار، شاه ایران، روزنامۀ خاطرات
ناصرالدین‌شاه در سفر دوم فرنگستان (۱۲۹۵ هـق)، چاپ فاطمه قاضیها، تهران ۱۳۷۹ش.
(۱۳) EIr, sv "Farmānfarma, Mahmūd khan Nāser- Al- Molk",by `Abd- AL – Hosayn Navāi`İ.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمودخان ناصرالملک»، شماره۷۳۰۹.
