محمدعارف بقایی بخارایی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بقایی بخارایی، محمدعارف،
سخنور فارسی گوی قرن دهم و یازدهم می‌باشد.
او در
بخارا دیده به جهان گشود، همانجا به
تحصیل علم پرداخت و از شاگردان ممتاز مولانا عبدالرحمان مُشفقی بود.
از او با لقب «
خواجه»
یاد کرده‌اند که نشان می‌دهد وی شخصی بلندپایه بوده است.
در انواع
شعر و به ویژه در
قصیده سرایی مهارت داشت. ابتدا «مشغولی» و سپس «بقایی»
تخلص می‌کرد.
مدتی ملازم
دربار پادشاهان ازبک بود
و سپس به
فرغانه عزیمت کرد و به گفته خودش در ۹۹۰ در بلده بهشت آئین اندگان (اندجان کنونی در
ازبکستان)، نوشتن تذکره مَجمَع الفُضَلاء را آغاز کرد.
در ۹۹۵ به
هند سفر کرد
نخست به اُریسه و بنگاله، سپس به دکن رفت.
در هند با ملک قمی شاعر (متوفی ۱۰۲۴)، نظام الدین احمد ـ مؤلف طبقات اکبری ـ و اهل دربار، خاصّه عبدالرحیم خان خانان، معاشرت داشت.
تا ۱۰۰۳ در دکن به سر برد
و ظاهراً در همان سال ملازمت خان خانان را ترک گفت و به
لاهور رفت.
تاریخ دقیق فوت او معلوم نیست ولی بنابر شواهد وی در زمان حکومت
جهانگیر (۱۰۱۴ـ۱۰۳۷) درگذشته است.
از آثار او دیوان اشعارش
و
مثنوی گلشن اشعار را که بر وزن
شاهنامه در ستایش عبدالرحیم خان خانان سروده
باید ذکر کرد.
مهمترین اثر او تذکره مجمع الفضلاء است. این اثر که در بردارنده نام، شرح زندگانی، تاریخ وفات و نمونه ای از اشعار بیش از ۳۵۰ تن از شاعران فارسی گوی است، به سه فصل با عنوان «فرقه» تقسیم شده است. در فرقه نخست نام نزدیک به صد تن از قدما و در فرقه دوم و سوم
شرح حال شاعرانِ پس از
جامی تا عصر مؤلف آمده است. بقایی دیده‌ها و شنیده های خود را، درباره بیش از ۲۵۰ تن از شاعران
معاصر یا نزدیک به عصر خویش، در این تذکره جمع آوری کرده، که مجموعه ارزشمندی شده است.
نسخه های خطی مجمع الفضلاء بسیار نادر است. نسخه ای از این تذکره در دانشگاه لاهور نگهداری می‌شود.
عبدالحّی حبیبی یک نسخه آن را در
کابل دیده و به معرفی آن پرداخته است
(۱) آنسیکلوپدیا ساوِتی تاجیک، ج ۱، دوشنبه ۱۹۷۸، ص ۳۹۲ (به خط سیریلی).
(۲) آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک، دوشنبه ۱۹۸۹ (سیریلی).
(۳) عبدالحی حبیبی، «(درباره) مجمع الفضلاء محمدعارف بقایی»، راهنمای کتاب، سال سوم، ش ۴ (آبان ۱۳۳۹).
(۴) حسین جعفر حلیم، شرح احوال و آثار عبدالرّحیم خان خانان و خدمات او برای پیشرفت ادبیات فارسی، اسلام آباد ۱۳۷۱ ش /۱۹۹۲.
(۵) عبدالرسول خیامپور،
فرهنگ سخنوران، تبریز ۱۳۴۰ ش.
(۶) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش، ج ۲، ص ۱۵۴ ـ ۱۵۸.
(۷) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۸) علیرضا نقوی، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۹) چارلز ریو، فهرست نسخه های خطی فارسی در موزه بریتانیا، آکسفورد ۱۹۶۶؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمدعارف بقایی‌بخارایی»، شماره۱۱۸۴.
