محمدطاهر بروسه‌لی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمّدطاهر بروسه لی، شرح حال نویس و کتابنامه نگار
تُرک که بیش‌تر به عنوان نویسنده کتاب
عثمانلی مؤلفلری (مؤلّفان
عثمانی) مشهور است.
در۱۲۷۸، در
بروسه (
بورسای امروزی) به دنیا آمد.
تحصیل خود را در همین شهر آغاز کرد و پس از اتمام مدرسه علوم سیاسی (رشدیه مُلکیه) در ۱۲۹۲، وارد مدرسه متوسّطه نظامِ بروسه شد و همزمان، در مدرسه دیگری نیز، نزد خواجه علی نیکده‌ای، به تحصیل خصوصی پرداخت.
در علاقه محمّدطاهر به
تاریخ و ادبیات، پدرش رفعت بیگ سهم مهمّی داشت که خود به
تصوف و تاریخ و ادبیات دلبسته بود و دیوان مختصری داشت.
از
شوال ۱۲۹۷ تا
رمضان ۱۳۰۰ در دانشکده افسری بود.
در
محرّم ۱۳۰۱ در مدرسه نظامِ شهر مَناسْتِر به تدریس جغرافیا، و همزمان، در مدرسه علوم سیاسی به تدریس تاریخ و
فن خطابه پرداخت.
وی که از دوره تحصیل در مدرسه نظام به اهل تصوف و
عرفان خاصّه به
محیی الدین بن عربی، دل بسته و درحلقه مریدان حریری زاده، مؤلّف تبیانُ وسائلِ الحقائق، به
ملامیّه (ملامتیّه ثانی) گرویده بود، در این زمان از چهره‌هایشاخص این طریقت شمرده می‌شد. در نخستین سـال اقامتـش در مناستر، با سید خواجه محمّد نوریِ عربی مَلامی، در
استرمجه دیدار و
بیعت کرد و دو سال بعد، از او
اجازت ارشاد گرفت.
بعد از وفات این شیخ (۲۷
ربیع الثانی ۱۳۰۵)، بروسه لی از پیشوایان طریقت
ملامتیه به شمار می‌آمد؛ و از اینجا بود که به فکر گردآوری شرح حال متصوّفان، از جمله پدر خود و شیخ خویش، افتاد، و این تحقیق را به ترجمه احوال علما و شعرا نیز تعمیم داد و به انتشارِ دست آوردهای خود در نشریات پرداخت.
بروسه لی در طول زندگی خود با سمت‌های معلّم و مدیر مدرسه‌های نظام شهرهای
مناستر،
اسقوب،
سلانیک و
ازمیر خدمت کرد و یک بار نیز، به نامزدی حزب اتّحاد و ترقّی، نماینده شهر بروسه در مجلس مبعوثان شد که پس از اعلان مشروطیّت دوم عثمانی، در ۲۳
ذیقعده ۱۳۲۶ در
استانبول گشایش یافته بود. اما چون طبعش به سیاست سازگار نبود، در اوایل ۱۳۳۰ از این سمت کناره گرفت. او، در مدّت اقامت خود در استانبول با ادیبان مشهور زمان، از جمله علی امیری و ابن الامین محمود کمال، آشنا شد و بعدها (۱۳۳۲) به عضویت هیئت معاونت انجمن تاریخ عثمانی و عضویت افتخاری شاخه تُرکیّات انجمن علوم ترک برگزیده شد.
در ۱۳۳۳، در کنار محقّقان نامدار داخلی و خارجی، از جمله ولد چلبی، خلیل ادهم، فن مولر و فریدریش گیزه و دیگران، عضو افتخاری انجمن تتبّعات اسلامیّه و ملیّه شد.
بروسه لی پس از سالها تحقیق و تتبّع، در ۶ آبان ۱۳۰۴، در استانبول درگذشت و در ناحیه اُسکُدار در حظیره
خانقاه عزیزمحمود هُدایی (از مشایخ
جلوتیه؛ متوفی ۱۰۳۸) به خاک سپرده شد.
از بروسه لی آثار متعددی برجای مانده که اغلب آن‌ها به چاپ رسیده است، از جمله ترجمه حال و فضائل شیخ اکبر محیی الدین بن عربی (استانبول ۱۳۱۶)؛ دلیل التفاسیر (۱۳۲۴)؛ منتخبات مصاریع و ابیات (۱۳۲۸)؛ مجموعه ضروب امثال عربیه و فارسیه (چاپ نشده).
عثمانلی مؤلفلری (
مؤلفان عثمانی)، ج ۱، استانبول ۱۳۳۳/۱۹۱۵؛ ج ۲، ۱۳۳۸/۱۹۲۰؛ ج ۳، ۱۳۴۳/۱۹۲۴). که مهم‌‌ترین و پرحجم‌‌ترین اثر بروسه لی به شمار می‌آید و حاصل بیست تا بیست وپنج سال تلاش و تحقیق مداوم اوست.
وی ابتدا این کتاب را «عثمانلی ارباب کمال و معارفی» (ارباب کمال و معارف عثمانی) و سپس «مرآت» نامید، ولی بعد به عثمانلی مؤلفلری تغییر عنوان داد.
اثری است در سه جلد و ۱۲۴۰ صفحه که شرح حال و آثار اندیشمندان و هنرمندان صاحب تألیف ترک را از آغاز حکومت عثمانی تا اواخر نیمه اول
قرن چهاردهم در بر دارد و در واقع دانشنامه‌ای است در هفت فصلِ «مشایخ، علما، شعرا و ادبا، مورخین، اطبّا، ریاضیون، جغرافیّون».
مؤلّف برای تدوین آن، گذشته از تمامی کتابخانه‌های عمومی، بسیاری از کتابخانه‌های شخصی کتابدوستان معروف مقیم
بالکان تا
قونیه را بررسی کرده یا با مکاتبه از صاحبان آن‌ها معلومات خواسته است. این کتاب با وجود انتقاداتی که بر قالب و محتوای آن وارد است، از منابع معتبر تحقیقی به شمار می‌آید.
احمد رمزی، کتابدار کتابخانه سلیم آغای اُسْکُدار، نمایه‌ای بر این اثر به نام «مفتاح الکتب و اسامی مؤلفین فهرستی» (... فهرست اسامی مؤلّفان) نوشته که کار مراجعه به آن را آسان کرده است.
عثمانلی مؤلفلری در ۱۳۵۰ ش/ ۱۹۵۱، در
انگلستان و
آلمان همراه با «مفتاح الکتب و...» به چاپ افست رسیده است.
علاوه بر این، اشعار صوفیانه‌ای با تخلّص «طاهر» نیز از او بر جای مانده است.
(۱) محمّد اسعد، مرآت مکتب حربیه، استانبول ۱۳۱۰.
(۲) محمّدطاهر بروسه لی (طاهر بک)، عثمانلی مؤلفلری، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲.
(۳) تورک بیلگی درنگی، در بیلگی، ش ۶ (نیسان ۱۳۳۰).
(۴) فاتح کریم اوف، استانبول مکتبلری، اورنبورگ ۱۹۱۳، ص ۴۳۷ـ ۴۳۸.
(۵) محمّد فؤاد کوپریلی، «بروسه لی طاهربیگ»، تورک ییلی، سال دوم، ش ۲۲ (۸ آغسطس ۱۳۲۹)، ص ۷۶۸ـ۷۷۰.
(۶) کاظم نامی (دورو)، «تورکجه صرفک موجدی»، تورک ییلی، سال اول، ش ۲۴ (۵ تشرین اول ۱۳۲۸)، ص ۷۴۸ـ ۷۴۹.
(۷) معلّم وحیی، مسلمانلق و تورک لیگی یوکسلتمگه چالیشانلردن: بروسه لی طاهربیگ، استانبول ۱۳۳۵.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بروسه لی»، شماره۱۰۸۴.
