محمدزمان بن کلبعلی اصفهانی‌تبریزی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تبریزی، محمدزمان بن کلبعلی اصفهانی،
فقیه و
عالم شیعی قرن دوازدهم است.
سال تولد وی دانسته نیست.
بنا به گزارش
محمدزمان ،
جدّ او اهل
تبریز و از علمایی بوده که
شاه عباس دوم او را برای مصاحبت به اردوی خویش فرا می‌خوانده است.
تبریزی در
مدرسه شیخ لطف اللّه اصفهان (
مدرسه خواجه مَلِک) ــ که از آن اثری نمانده است ــ و نزد علمای بزرگی چون
ملامحمدباقر مجلسی ،
شیخ جعفر قاضی حُوَیزی، محمدصالح خاتون آبادی و آقاحسین خوانساری
علم آموخت.
تبریزی از جانب سلطان حسین صفوی (حک: ۱۱۰۵ـ ۱۱۳۷) تولیت و نظارت
مدرسه شیخ لطف اللّه را به عهده داشت.
وفات وی را در ۱۱۳۱ یا ۱۱۳۷ دانسته اند.
اثر مهم تبریزی فرائدالفوائد در احوال
مدارس و مساجد است که احتمالاً نگارش آن را در ۱۱۲۲ به انجام رسانده است.
فرائدالفوائد مشتمل بر دو باب و یک خاتمه است.
هر باب شش فصل دارد.
باب اول شامل بحث لغوی در باره واژه مسجد، اشاره به
آیات و
احادیث در اهمیت مساجد، چگونگی بنای مسجد، آداب و
ادعیه ورود به مسجد و
عبادت در آن است.
تبریزی در ضمن برشمردن
محرّمات و مکروهاتی که نباید به مسجد وارد شود، بحث
تنباکو را مطرح می‌سازد که نشان می‌دهد دامنه مجادلات فقهی در این باب، که از ابتدای
عصر صفوی مطرح شده بود، همچنان ادامه داشته است.
دیگر مطالب این باب اینهاست: تاریخچه بنای مساجد و معرفی اجمالی مهمترین مساجد همچون
مسجدالحرام و
مسجد مدینه و
کوفه ، اشاره به انحراف
قبله برخی شهرها و نیز مساجد از جمله مقدار انحراف
قبله مسجدجامع قدیم و مسجد جدید عباسی در
اصفهان و
مسجدجامع تبریز .
باب دوم شامل بحث لغوی در باره واژه
مدرسه، ذکر آداب
تعلیم و تربیت ، تاریخچه بنای
مدارس بویژه در اصفهان، اشاره به امور مالی و نحوه اداره
مدارس است.
به رغم این‌که دوره صفوی عصر رشد و گسترش تحصیلات علمی و نهضت
مدرسه سازی در اصفهان و دیگر شهرهای مهم ایران بوده است، مؤلف چندان گزارش جامعی در این باب به دست نمی‌دهد.
در فصل ششم به ذکر نام تربیت یافتگان
مدرسه شیخ لطف اللّه می‌پردازد و نیز نام دانشمندان امامیه، همچون آقاحسین خوانساری و شمس الدین محمد گیلانی (ملا شمسا) صاحب حاشیه بر شرح حکمه العین و آقامحمدباقر خاتون آبادی، را ذکر می‌کند.
تبریزی این
مدرسه را نزد
شیعیان ، هم شأن نظامیه نزذ
اهل سنّت می‌داند.
خاتمه کتاب، در باره آداب
زیارت و احکام بِیَع و کنایس و صومعه‌ها و دیگر مسائل است.
تبریزی به رغم گرایش به
زهد و
ریاضت ، مشوق
گوشه نشینی نبوده و به
صوفیان بازاری تاخته و در وصف احوال
شیخ صفی الدین اردبیلی بر پایبندی وی به
شریعت تأکید ورزیده است.
فرائدالفوائد به لحاظ اشتمال بر اطلاعاتی در باره مساجد و
مدارس عصر صفوی و همچنین روشهای تعلیم و تربیت ــ با توجه به معدود بودن منابع در این زمینه ــ اهمیتی ویژه دارد.
تبریزی برای تألیف این کتاب به منابع متعددی مراجعه، و نام آن‌ها را در جای جای اثر خویش ذکر کرده است.
برخی از نقل قولهای وی برگرفته از
بحارالانوار است.
بعدها فرائد الفوائد در دسترس
میرزا محمدباقر خوانساری بوده، و او بنا به نوشته خود در
روضات الجنات ،
در شرح حال برخی از
علما از این اثر بهره جسته است.
آقابزرگ طهرانی نیز از فرائدالفوائد به نقل از خوانساری سخن گفته و گویا خود وی به آن دسترسی نداشته است.
جلال الدین همائی در ضمن معرفی سردابه ای که در پشت مسجد
شیخ لطف اللّه و در جنب
مدرسه خواجه ملک بوده و به
مقبره ابن سینا شهرت داشته است، می نویسد که سالها در پی فرائدالفوائد بوده اما آن را نیافته است.
ظاهراً وی نیز از طریق روضات الجنات با نام این کتاب آشنا شده است.
ایرج افشار نسخه ای از این اثر را در فهرست پرچ کتابخانه دولتی
آلمان (کتابخانه پادشاهی برلین) یافته و در ۱۳۵۳ ش آن را در عامری نامه
معرفی کرده است.
فرائد الفوائد در ۱۳۷۳ش در تهران بر پایه ریزفیلم همین نسخه با مقدمه و تصحیح
رسول جعفریان به چاپ رسیده است.
آثار دیگر تبریزی ــ که وی در فرائدالفوائد نیز به برخی از آن‌ها اشاره کرده ــ عبارت است از: شرح زبده الاصول؛ کتاب الچنته، به سبک کشکول.
نام این اثر جبّه و جنته نیز ضبط شده است
رساله فارسی المِسْعار فی الاَسعار که آن را در ۱۱۲۷، سال
قحطی معروف اصفهان، برای تعیین نرخ اجناس نوشته است؛ تعلیقات
اصول کافی ؛ ترجمه خلاصه الاذکار؛ حواشی بر
تهذیب الاحکام .
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: الکواکب المنتشره فی القرن الثانی بعد العشره، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش.
(۳) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مُصنفی علم الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش.
(۴) ایرج افشار، «(در باره) فرائدالفوائد در احوال
مدارس و مساجد»، در عامری نامه: مشتمل بر هجده مقاله تحقیقی و تاریخی، تهران: یغما، ۱۳۵۳ش.
(۵) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۳.
(۶) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.
(۷) محمدزمان بن کلبعلی تبریزی، فرائدالفوائد در احوال
مدارس و مساجد، چاپ رسول جعفریان، تهران (۱۳۷۴ش).
(۸) خوانساری.
(۹) جلال الدین همائی، مقالات ادبی : «رابطه ابن سینا با اصفهان»، ج ۱، تهران ۱۳۶۹ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تبریزی»، شماره۳۲۳۳.
