محمد نهاوندی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
محمد نهاوندی (۱۲۹۱-۱۳۷۱ق)، فرزند شیخ
عبدالرحیم نهاوندی متخلص به تجلی، از فقها و علمای
شیعه در
قرن چهاردهم هجری قمری بود.
![محمد نهاوندی]()
وی در
تهران،
مشهد،
کربلا و
نجف تحصیل کرده و از اساتید بزرگی چون
سید اسماعیل صدر اصفهانی،
آخوند خراسانی،
میرزا محمدتقی شیرازی،
حسنعلی تهرانی،
اسماعیل ترشیزی،
حسین بن خلیل خلیلی،
عبدالله بن محمد نصیر مازندرانی،
علی حائری یزدی،
محمدحسن نهاوندی،
سید محمدکاظم یزدی و دیگران بهره برد. او بعد از هجرت از
عراق به مشهد، ایامی را به تدریس و تالیف کتاب و پاسخ به مسایل و مشکلات دینی مردم اختصاص داد و از شاهدان عینی به توپ بستن
حرم رضوی در سال
۱۳۳۰ق. بود. ایشان شاعر خوبی هم بود و بیشتر در مدح
اهل بیت (علیهم‌السلام) شعر سروده است؛ کتاب دیوان
زبدة المصائب از آثار شعری اوست. آیت الله نهاوندی تالیفاتی در موضوعات مختلف دارد که تفسیر
نفحات الرحمان فی تفسیر القرآن از آثار ارزشمند ایشان است.
نهاوند، یکی از شهرهای
استان همدان می‌باشد. این شهر، در جنوب غربی این استان واقع شده است و با شهرهای
ملایر،
بروجرد،
تویسرکان و نور آباد همسایه است. نهاوند، صاحب یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های ایران اسلامی و از سال
۲۱ هجری قمری به بعد، یکی از مهم‌ترین مراکز اسلامی در
ایران به شمار می‌آمد. مردم این شهر تحقق آرمان‌های خود را در اجرای احکام اسلام می‌دانستند و به عنوان یکی از شهرهای شیعه‌نشین در
جهان اسلام شناخته شد.
ظهور علما و دانشمندان بزرگی، همچون آیت الله شیخ
علی‌اکبر نهاوندی، آیت الله میرزا
آقا حجت نهاوندی، آیت الله
ملا علی نهاوندی، آیت الله میرزا
عبدالرحیم نهاوندی و آیت الله محمد بن عبدالرحیم نهاوندی و... بیان‌گر عظمت معنوی این شهر و پای‌بندی مردم این دیار، به سیره
اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السّلام) می‌باشد.
آیت الله محمد نهاوندی، فرزند آیت الله حاج شیخ عبدالرحیم نهاوندی می‌باشد.
حاج شیخ عبدالرحیم، در سال
۱۲۳۷ق. در نهاوند و در خاندان علم و تقوا دیده به جهان گشود. پدرش میرزا
نجف مستوفی نهاوندی از بزرگان عصر خویش و ملقب به «زین العلماء و المفسرین» بود و پدربزرگ وی، میرزا
محمدعلی نهاوندی معروف به شیرازی نیز از علمای عصر خود بود.
میرزا عبدالرحیم از همان آغاز به کسب
علوم اسلامی پرداخت و به شعر و ادب نیز توجهی خاص مبذول داشت، چنان‌که او را به عنوان ادیبی بزرگ و شاعری با احساس می‌شناختند. وی در ابتدای عمر در تحصیل حسن خط کوشید و بعد از فراگیری خوشنویسی، برای تحصیلات
علوم دینی به بروجرد رفت. دروس معمولی حوزه را در آن دیار گذراند، سپس به قصد کسب فیض بیشتر و رسیدن به مقامات، به
نجف اشرف هجرت نمود و در درس شیخ الفقهاء و المجتهدین شیخ
محمدحسن نجفی (
۱۲۶۶ق) (صاحب جواهر) حاضر شد و از علم و فضلش، بهره برد و بعد از وفات این عالم، در سلک شاگردان حوزه درس و بحث
شیخ مرتضی انصاری (
۱۲۹۸ق) در آمد و از علم و فضل آن بزرگوار نیز بهره‌های وافر برد.
ایشان پس از سی سال تلاش و کوشش و کسب فیض از محضر بزرگان و سیر و سلوک عارفانه و مدتها تدریس و امامت جماعت در نجف، در سال
۱۲۸۹ق. به عزم زیارت
امام علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) به ایران بازگشت و به
تهران وارد شد. وی به اصرار جمعی از بزرگان در این شهر اقامت گزید و حدود دوازده سال در مدرسه مروی، به دعوت
ملا علی کنی (
۱۳۰۶ق)، به تدریس پرداخت.
شیخ عبدالرحیم در نهم
ربیع الثانی سال
۱۳۰۴ق. در سن ۶۷ سالگی در تهران به رحمت ایزدی پیوست و پیکر مطهرش به
شهر قم، منتقل گردید و در صحن بزرگ
حرم حضرت فاطمه معصومه (علیهاالسّلام) به خاک سپرده شد.
میرزا عبدالرحیم دارای دو فرزند بود که عبارتند از:
۱. آیت الله شیخ
محمدحسن نهاوندی که فرزند ارشد او بود و در حدود سال
۱۲۷۶ق. متولد شد. شیخ محمدحسن، از مراجع تقلید و اساتید
حوزه علمیه مشهد بود. او از شاگردان آیت الله میرزای شیرازی (۱۳۲۱ق.) بود و در اوایل قرن ۱۴ هجری در راس حوزه علمیه مشهد قرار داشت. وی خدمات ارزنده‌ای به جهان تشیع نمود و سرانجام در سال
۱۳۲۹ق. در مشهد مقدس وفات یافت.
۲. آیت الله حاج شیخ محمد نهاوندی، وی در پانزدهم
رجب سال
۱۲۹۱ق. در نجف اشرف متولد شد. کودکی و نوجوانی‌اش در سایه تربیت پدری ادیب و باتقوی گذشت. چهار ساله بود که به همراه پدر به قصد زیارت
حضرت رضا (علیه‌السّلام) به
مشهد آمد. پدر وی به هنگام بازگشت از مشهد، به تقاضای روحانیون و علمای تهران در این شهر ساکن شد. او در سال ۱۳۰۴ق. در سن سیزده سالگی، پدرش را از دست داد و سرپرستی او به عهده برادر بزرگوارش، شیخ محمدحسن قرار گرفت.
شیخ محمد نهاوندی در شهرهای مختلفی تحصیل کرده است.
شیخ محمد نهاوندی،
فقه،
اصول و
حکمت را نزد علمای تهران و برادرش به پایان رساند و با اشتیاق تمام به ادامه تحصیل همت گماشت. وی در سال
۱۳۱۷ق. به اتفاق برادرش تهران را به قصد مشهد ترک نمود و در حوزه درس برادرش و دیگر عالمان و بزرگان آن دیار حاضر شد و بهره‌ها برد و در همان تاریخ، بعضی از مراجع و استادانش، اجتهاد وی را تصدیق نمودند.
شیخ محمد، در سال ۱۲۴۴ش به قصد تکمیل تحصیلات دینی و استفاده از محضر بزرگان از مشهد آهنگ مهاجرت به
کربلا و نجف کرد. وی ابتدا مدتی در کربلا در جوار
مرقد سیدالشهداء (علیه‌السلام) اقامت نمود و از درس آیت الله
سید اسماعیل صدر اصفهانی استفاده کرد، سپس به نجف اشرف هجرت نمود و از استادان فقه و اصول این حوزه بهره‌ها برد و توشه‌ها اندوخت تا آنجا که از شاگردان به نام
آخوند خراسانی (۱۳۲۹ق) - صاحب
کفایة الاصول - گردید.
شیخ محمد مدتی نیز در
سامرا از درس آیت الله میرزا
محمدتقی شیرازی استفاده نمود و پس از طی مراحل عالی و کمالات اجتهادی در
علوم عقلی و
نقلی، در اواخر سال
۱۳۳۰ق. به علت کسالت و سکته قلبی برادرش، به مشهد بازگشت و در همان شهر ساکن شد.
آیت الله نهاوندی بعد از هجرت از عراق به مشهد، ایامی را به تدریس در مدرسه علمیه میرزا جعفر و تالیف کتاب و پاسخ به مسایل و مشکلات دینی مردم اختصاص داد.
وی از شاهدان عینی
به توپ بستن حرم مطهر رضوی در سال ۱۳۳۰ق. بود و در آخرین صفحات کتاب «
زبدة المصائب» خود، ضمن مدح امام رضا (علیه‌السلام) به این رویداد ناگوار چنین اشاره کرده است:
امام هشتم فرخنده زاده موسی • • • که طاعتش ز حق، اول فریضه اهم است
ولی مطلق حق، حکمران عالم قدس • • • امیر ملک عرب، شاه کشور عجم است
نهاوندی پس از این ابیات، با دلی پردرد و جانی سوخته، به حادثه تکان‌دهنده به توپ بستن و تاراج حرم از سوی قوای روس، چنین اشاره می‌کند:
تنها مگر تو نیی حکمران ملک وجود • • • مگر نه ز امر تو، امر زمانه
منتظم است
زخاک توس، به چشم پرآب سربردار • • • نگر که لشگر اسلام، سرنگون علم است
اساس
شرع، ز جور
مسیحیان بر باد • • • بنای
دین، ز جفای
صلیب منهدم است
به صحن و قبه نورانیت، رسیده ز توپ • • • چه صدمه‌ها که دل
جن و
انس منهدم است
آیت الله نهاوندی با مسایل سیاسی بیگانه نبود. با آیت الله
سید ابوالقاسم کاشانی (
۱۳۸۱ق) روابط نزدیکی داشت و هر گاه به تهران می‌رفت، به منزل ایشان وارد می‌شد.
شیخ محمد نهاوندی از اساتید بزرگی بهره علمی برده است.
آیت الله سید اسماعیل صدر اصفهانی. سید اسماعیل در سال
۱۲۵۸ق. در
اصفهان دیده به جهان گشود و پس از گذراندان دروس مقدماتی حوزه، به نجف اشرف مهاجرت نمود. بعد از مدتی جهت استفاده از درس‌های آیت الله میرزای شیرازی به
سامرا رفت و پس از رحلت میرزا، وارد
حوزه علمیه کربلا شد و در این ایام، مردم نزد ایشان آمده و درخواست انتشار
رساله عملیه نمودند و آیت الله صدر اصفهانی هم رساله عملیه‌اش را برای مشتاقان منتشر ساخت. وی پس از سال‌ها تلاش و کوشش و تربیت شاگردان بسیار، در سن ۸۰ سالگی در ۱۲
جمادی الاولی سال
۱۳۳۸ق. در
شهر کاظمین دیده از جهان فرو بست و به ملکوت اعلی پیوست.
آیت الله حاج شیخ
حسنعلی تهرانی: فرزند حاج محمود تبریزی، از دانشوران
قرن چهاردهم هجری در مشهد رضوی بود. وی در شهر تهران متولد شد و پس از خواندن مقدمات و قسمتی از متون فقه و اصول، جهت ادامه تحصیل، به نجف اشرف مهاجرت نمود و از بزرگانی همچون،
ملا علی نهاوندی و میرزا محمدتقی شیرازی استفاده علمی نمود.
شیخ حسنعلی، بعد از مرگ میرزای شیرازی (
۱۳۱۲ق) در سال
۱۳۱۴ق. به تهران برگشت، اما مخالفت‌های او با رژیم
قاجار موجب شد تا مورد اذیت و آزار قرار گیرد و به همین دلیل برای همیشه زادگاه خویش تهران را به قصد مشهد مقدس ترک کرد و سال‌ها با پارسایی زیست و به تدریس فقه و اصول اهتمام ورزید و کراماتی از او به ظهور رسید. سرانجام این عالم ربانی، صبح روز شنبه ۱۴
رمضان ۱۳۲۵ق. به سرای ماندگار شتافت و پیکر پاکش در صفه قوام شیرازی که پنجره آن به توحید خانه حرم امام رضا (علیه‌السّلام) گشوده می‌شود، به خاک سپرده شد.
شیخ
اسماعیل ترشیزی: از علمای معروف زمان خود بود. او نزد میرزای شیرازی بزرگ در سامرا درس خواند و با شیخ
حسنعلی تهرانی، روابط دوستانه‌ای داشت. در مشهد، به قضاوت و تدریس مشغول و در
مسجد گوهرشاد امام جماعت بود، در میان مردم از محبوبیت خوبی برخوردار بود و در سال
۱۳۲۰ق. درگذشت.
حاج شیخ
حسین بن خلیل خلیلی: در سال ۱۲۳۰ق. متولد شد و در نجف اشرف مشغول تحصیل فقه و اصول گردید و نزد بزرگانی چون برادرش ملا علی خلیلی، شیخ محمدحسن نجفی (صاحب جواهر)، شیخ انصاری و میرزا
خلیل طبیب تهرانی کسب علم نمود. او در کنار تحصیل به تدریس فقه و اصول مشغول بود. وی از بعضی از علمای هم عصر خویش
اجازه روایت داشت. میرزا حسین، آخوند خراسانی و شیخ
عبدالله مازندرانی، معروف به آیات ثلاث، بودند. میرزا حسین خلیلی از مقامات معنوی بالایی برخوردار بود. او بعد از وفات میرزای شیرازی، مرجع تقلید بعضی از شهرهای شیعه‌نشین شد. فرزندان وی، شیخ محمدتقی، شیخ محمد، شیخ مهدی، محمود و محمدعلی بودند.
شیخ
عبدالله بن محمد نصیر مازندرانی: از مراجع و رهبران مشروطیت ایران بود. در سال
۱۲۱۹ق. متولد شد و پس از گذراندن مقدمات، برای تکمیل تحصیلات به
عراق رفت و در کربلا و نجف از محضر بزرگانی چون حاج شیخ
زین‌العابدین مازندرانی، (
۱۳۰۹ق)
فاضل ایروانی (۱۳۰۶ق) و
میرزا حبیب‌الله رشتی (
۱۳۱۲ق) استفاده نمود و به
درجه اجتهاد نائل آمد. اکثر مردم مازندران از ایشان تقلید می‌کردند. او در حوادث سیاسی، همراه و همفکر آخوند خراسانی و میرزا حسین خلیلی بود. تالیفات ایشان عبارتند از:
الف.
اهبه العباد لیوم المعاد (رساله)؛ ب. حواشی بر جامع عباسی؛ ج. رساله‌ای در وقف؛ د. حاشیه‌ای بر متاجر.
علی بن محمد حائری یزدی: در
یزد متولد شد و برای تحصیل علوم دینی به اصفهان رفت. او از شاگردان شیخ محمدتقی اصفهانی بود. وی بعد از مدتی تحصیل، به کربلا مهاجرت نمود و نزد
فاضل اردکانی تا وصول به مقام اجتهاد، تحصیل نمود سپس به ایران بازگشت و در مشهد مقدس اقامت گزید و به تدریس و اقامه جماعت و وظایف شرعیه اشتغال داشت. او در هنگام واقعه به توپ بستن حرم مطهر رضوی (علیه‌السّلام) به وسیله روس‌ها به ناچاربه یزد منتقل شد و در سال ۱۳۳۰ق. به رحمت حق پیوست.
۱. ملا لطفعلی که استاد اخلاق شیخ محمد نهاوندی بود.
۲. آیت الله حاج شیخ محمدحسن نهاوندی (
۱۲۷۶-۱۳۲۹ق.)، همان‌گونه که ذکر شد، وی برادر شیخ محمد نهاوندی بود.
۳. آخوند خراسانی (آیت الله ملا کاظم خراسانی)، (
۱۲۵۵-۱۳۲۹ق.).
۴. آیت الله سید محمدکاظم یزدی (
۱۲۴۸-۱۳۳۷ق.).
۵. آیت الله میرزا محمدتقی شیرازی (۱۲۵۸-۱۳۳۸ق.).
شیخ محمد نهاوندی تالیفات متعددی در موضوعات مختلف دارد.
![نفحات الرحمن]()
تفسیر
نفحات الرحمان فی تفسیر القرآن: این اثر ارزنده و جاودانی، در چهار جلد رحلی با چاپ سنگی است که شامل تفسیر تمام
قرآن کریم می‌باشد و حاصل تلاش و کوشش مجدانه و مشتاقانه او است زیرا این تفسیر، ابتدا با چهار سال تلاش به اتمام رسید اما در یک آتش‌سوزی ناگهانی، سوخت و شیخ محمد، با عزمی راسخ و تلاشی مجدد به نوشتن درباره این تفسیر گرانسنگ پرداخت و آن‌را به نحو مطلوب‌تر و شایسته‌تری به پایان رسانید.
یکی از ویژگی‌های این کتاب، استفاده از زبان فارسی و عربی می‌باشد بدین‌صورت که در ابتدای هر صفحه از کتاب، چند سطر به
زبان فارسی در توضیح آیات آمده است و سپس با
زبان عربی، تفسیر آیات به صورت بسیار مفصل و با توجه به موضوعات ادبی، عرفانی و... به رشته تحریر در آمده است. این تفسیر، جامع مسائل مرتبط با قرآن، مانند
عرفان، اسباب نزول آیات، بیان نظم قضایا و اتفاقات، کلمات قرآنی، کشف معظلات و شرح اشارات می‌باشد.
در تفسیر «نفحات الرحمان» ابتدا مقدمه سپس چهل «طرفه» و یک «خاتمه» آمده است طرفه‌ها اشاره به علوم قرآنی و مقدمه‌ای جهت آشنایی با علوم قرآنی است و خاتمه نیز اشاره به منابع مورد استفاده در تفسیر مذکور دارد تفسیر آیات از ابتدای
سوره حمد تا پایان
سوره ناس به شیوه «قال-اقول» شروع شده است، بدین‌صورت که با آوردن کلمه قال، نظرات مفسرین سابق و هم‌عصر خود را آورده است و با آوردن کلمه اقول، پاسخ آن نظرات رابیان نموده است. نسخه‌ای از این تفسیر در
کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی در
قم موجود می‌باشد.
۱.
ضیاء الابصار فی مباحث الخیار؛
۲.
سراج النهج در مسائل عمره و حج؛
۳. حاشیه‌ای بر کتاب صلاه مرحوم آیت الله العظمی
شیخ عبدالکریم حائری؛
۴.
خلل الصلاه؛
۵. زبدة المصائب که دیوان شعری است در مصیبت‌هایی که بر
اهل بیت (علیهم‌السّلام) وارد شده است این دیوان در سال ۱۳۷۴ ش. توسط انتشارات نهاوندی به چاپ رسید.
شیخ محمد نهاوندی، فقیهی وارسته بود و در تمام عمر شریفش، به اهل بیت (علیهم‌السلام)، محبت می‌ورزید. در رثای ائمه (علیهم‌السّلام) به سرودن مصیبت نامه‌ای به نام زبده المصائب پرداخت و در لابلای اشعار وی، عشق و علاقه تابناک او به ساحت مقدس ائمه هویدا می‌باشد. آیت الله نهاوندی در شعر، «تجلی» تخلص می‌نمود و اشعار فارسی و عربی وی، دارای سبکی روان و ساده، همراه با مضامینی پر محتوا و قافیه‌ای موزون می‌باشند. مرثیه‌ای که معمولا به مناسبت
شهادت حضرت فاطمه (علیهاالسلام) در مجالس سوگواری خوانده می‌شود از این عارف عاشق می‌باشد و آن این مرثیه است:
علی چون جسم زهرا را کفن کرد • • • شقایق را نهان در یاسمن کرد
دو نور دیده اش از ره رسیدند • • • به زاری جانب مادر دویدند
خود افکندند، بر آن جسم رنجور • • • عیان شد، معنی نور علی نور
که ای مادر تلطف کن
خدا را • • • بغل بگشا و در بر گیر مارا
یتیمان را نوازش از وفا کرد • • • ز نعش مادر، ایشان را جدا کرد
به روی نعش مادر، حال ایشان • • • نموده قدسیان را دل پریشان
به چرخ، افغان ایشان شورش انداخت • • • که آن شورش، قیامت را عیان ساخت.
آیت الله نهاوندی، انسانی متواضع، فروتن، زنده‌دل و با نشاط بود و زندگی خود را با سادگی سپری می‌کرد و از تبذیر و اسراف پرهیز داشت و هیچ قیدی نسبت به نوع غذا یا چگونگی استراحت خویش نداشت. از ایشان، داستان‌ها و وقایع به یاد ماندنی بسیاری به یادگار مانده است که به گوشه‌هایی از آن‌ها اشاره می‌گردد:
شیخ محمد نهاوندی تا اواخر عمر، به قدری تشنه علوم و معارف الهی بود که اگر مطالب تازه‌ای می‌شنید، فوری آن‌را یادداشت کرده استفاده می‌نمود. وی در میدان بحث مردی صبور و مبارز و در مصاحبت، فردی بسیار ملایم و آرام بود. در زندگی، عاشق مطالعه و تحقیق بود و اکثر اوقات خود را به مطالعه و تکمیل تالیفات خود می‌گذراند. او نسبت به اهل علم، ارادت خاصی داشت و به سادات اهل علم فوق‌العاده احترام می‌گذاشت.
یکی از خصوصیات بارز آیت الله نهاوندی توجه و عنایت خاص به کتاب هدایت‌گر و انسان‌ساز قرآن بود. او حافظ کل قرآن بود و هنگام استراحت، قرآن را در ذهن خود یاد می‌کرد. وی هفت سال از عمر خود را صرف نگارش تفسیر قرآن نمود.
تقیدشان نسبت به زیارت ائمه معصوم (علیهم‌السّلام) و برگزاری مجالس عزاداری و
روضه‌خوانی و اعیاد مذهبی مثال‌زدنی بود.
یکی دیگر از سجایای اخلاقی آیت الله نهاوندی که از فرزندشان و حضرت آیت الله
حسنعلی مروارید نقل شده، این است که وی، فردی بسیار متواضع و از حیث زندگانی داخلی، بی‌نهایت ساده و بی‌آلایش بود و با وجود آن که مردم همواره به او مراجعه می‌کردند، در تمام عمر خویش، با کمال قناعت زندگی کرد.
شهید محراب آیت الله
سید عبدالحسین دستغیب، از ایشان چنین نقل می‌کند:
«مرحوم حاج شیخ محمد نهاوندی، شبی در عالم رؤیا می‌بیند در مشهد رضوی می‌باشد و به زیارت آن حضرت نائل شده، در سمت بالای سر حضرت، چهره نورانی
امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را مشاهده کرده و به خاطر خود می‌گذراند حال که از آقایان مراجع اجازه تصرف در سهم امام زمان (علیه‌السلام) را دارد، از خود ایشان نیز اجازه بگیرد. خدمت حضرت مشرف شده، پس از بوسیدن دست مبارک، حضرت مبلغی را جهت تصرف به ایشان اجازه می‌دهند.
پس از گذشت سالیان متمادی، (آیت الله نهاوندی) به مشهد مشرف شده و در سمت بالا سر، همان جایی که در خواب به حضور حضرت مشرف شدند،
آیت الله العظمی بروجردی (
۱۳۸۰ق) را مشاهده کرده و به یاد خواب خویش می‌افتد و همان پرسش را از ایشان می‌نماید و در کمال شگفتی می‌بیند، مبلغی که اجازه داده می‌شود، همان مبلغی بوده که حضرت در خواب اجازه داده بودند و بدین‌گونه خوابش تعبیر می‌شود.
حضرت
آیت الله خامنه‌ای رهبر معظم
انقلاب اسلامی در بیان سابقه علمی ایشان می‌فرمایند:
«... ما در مشهد از اوان کودکی با دو چهره علمی معروف نهاوندی آشنا شدیم، یکی مرحوم شیخ محمد نهاوندی بود، پسر شیخ عبدالرحیم نهاوندی، که او هم از ملاهای بزرگ تهران بود. مرحوم شیخ محمد نهاوندی از اعلام و اساتید مشهد بود، که پدر من پیش ایشان درس خوانده بود، صاحب «تفسیر نهاوندی» که چهار جلد است. ایشان شاعر خوبی هم بوده است. بنده ایشان را دیده بودم و با پدرم به منزل ایشان رفته بودیم، بسیار مرد فاضل، عالم، روشنفکر، مجتهد و متفننی بود.
دیگری، مرحوم آقا شیخ علی اکبر نهاوندی که در بین عامه مردم مشهد تقریبا شخص اول روحانی محسوب می‌شد، الان هم شبستان نهاوندی
مسجد گوهرشاد به اسم ایشان است...»
حاج شیخ محمد نهاوندی، پس از پنجاه سال تلاش در راه نشر فرهنگ و معارف اسلامی، در سن ۷۹ سالگی در ۲۵
ربیع الثانی سال
۱۳۷۱ هجری قمری دیده از جهان فروبست و در دارالضیافه رضوی (علیه‌السّلام) واقع در
حرم حضرت ثامن الحجج مدفون گردید.
آقای مروج از تذکره‌نویسان، ماده تاریخ وفات ایشان را بدین‌گونه به نظم آورده است:
رفت وی کم نما «وی» و بر گو ••• از جهان رفت صاحب نفحات.
•
سایت فرهیختگان تمدن شیعه، برگرفته از مقاله «محمد نهاوندی» تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۸/۱۹.
تفسیر 
