محمد بن علی‌جواد اصفهانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوجعفر محمدبن علی‌بن ابی‌منصور ملقب به جمال‌الدین،
وزیر ایرانی تبار زنگیان در سده ششم می باشد.
از تاریخ تولد او اطلاعی در دست نیست. پدر بزرگش، ابو منصور، در دوره
سلطنت ملکشاه سلجوقی (۴۶۵ـ ۴۸۵) نگهدارنده سگهای شکاری بود. پدرش اهل
اصفهان و حاجب شمس‌الملک‌بن نظام‌الملک، وزیر
سلطان
محمد سلجوقی (حک: ۴۹۸ـ۵۱۱)، بود.
جمال‌الدین نخست تحت تربیت پدرش قرار گرفت و با حمایت عزیزالدین ابونصر احمدبن
حامد، از امرای
سلجوقی، به دربار سلجوقیان راه یافت. او در دوره حکومت
سلطان محمود سلجوقی (۵۱۱ ـ ۵۲۵) مسئول
دیوان عرض (دیوان لشکر و سپاه) شد.
جمال‌الدین در دربار سلجوقیان به
اَبلج (مرد گشاده ابرو) شهرت داشت.
در ۵۲۲ که عمادالدینِ زنگی حکومت اتابکان زنگی را بنیان گذارد، جمال‌الدین به وی پیوست و رئیس
دیوان‌اِشراف و حاکم نصیبین و رَحْبه شد.
درستکاری او سبب گردید تا در این منصب باقی بماند.
با مرگ عمادالدین زنگی در ۵۴۱، بین فرزندان و امرایش بر سر جانشینی او کشمکش در گرفت.
سیف‌الدین غازی اول که از حمایت جمال‌الدین و صلاح‌الدین
محمد باغیسیانی، یکی از امرای زنگیان، برخوردار بود، به
امارت رسید و جمال‌الدین وزیر او شد
جمال‌الدین در دوره سیف‌الدین قدرت و ثروت بسیار به دست‌آورد. او از
بذل مال دریغ نمی‌کرد، به همین سبب به جواد مشهور شد.
پس از سیف‌الدین‌غازی، برادرش
قطب‌الدین مودود (حک: ۵۴۴ ـ ۵۶۴)، با یاری جمال‌الدین و زین‌الدین‌علی کوچک سپهسالار، از امیران زنگی، به امارت رسید.
جمال‌الدین همچنان بر مسند
وزارت باقی ماند و اقدامات مفیدی برای آبادی
مکه و
مدینه کرد
در ۵۵۸ قطب‌الدین مودود بر جواد اصفهانی خشم گرفت و او را به
زندان افکند.
ظاهراً محبوبیت و نفوذ وی، موجب هراس قطب‌الدین مودود شده بوده است. وی در ۵۵۹ در زندان درگذشت و گویا مرگ خویش را پیش‌بینی کرده بود.
پیکر او را در
موصل به امانت به خاک سپردند و شش‌سال بعد به
وصیت خود وی و با حمایت
اسدالدین شیرکوه ، عموی
صلاح‌الدین ایوبی که از دوستان جواد اصفهانی بود، جسدش را به مدینه منتقل کردند و در سرایی نزدیک
مسجدالنبی به خاک سپردند.
او ممدوح برخی از شاعران عرب چون
ابو الفوارس سعدبن محمدبن سعدبن صیفی تمیمی مشهور به
حَیص بَیص ، و
محمدبن‌نصر قَیسَرانی بود.
خاقانی مثنوی تحفه العراقین را به وی تقدیم کرده و در اشعار بسیاری او را ستوده است.
پسر جواد اصفهانی، جلال‌الدین ابوالحسن علی، در دوره امارت سیف‌الدین غازی‌بن قطب الدین مودود وزیر شد. او نیز مورد غضب
اتابک زنگی قرار گرفت و چندی در زندان به سر برد.
(۱) ابن‌اثیر، التاریخ الباهر فی الدوله الاتابكیه، چاپ عبدالقادر
احمد طلیمات، قاهره ۱۳۸۲/۱۹۶۳.
(۲) همو، الكامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶، چاپ افست ۱۳۹۹ـ۱۴۰۲/ ۱۹۷۹ـ۱۹۸۲.
(۳) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوك و الامم، چاپ
محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادرعطا، بیروت۱۴۱۲ /۱۹۹۲.
(۴) ابن‌خلدون.
(۵) ابن‌خلّكان.
(۶) ابن‌عماد.
(۷) ابن قلانسی، تاریخ أبی‌یعلی حمزه‌ابن القلانسی، المعروف بذیل تاریخ دمشق، قاهره: مكتبه‌المتنبی، بی‌تا.
(۸) فتح‌بن‌علی‌بنداری، تاریخ دوله آل
سلجوق، زبده‌النصر و نخبه‌العصر، بیروت ۱۹۷۸.
(۹) بدیل‌بن علی‌خاقانی، مثنوی تحفه العراقین،چاپ یحیی قریب، تهران۱۳۳۳ ش.
(۱۰) نوراللّه كسائی، «جمال‌الدین اصفهانی: وزیر نیكوكار عصر
سلجوقی»، وقف: میراث جاویدان، سال۵، ش۳ و ۴ (پاییز و زمستان۱۳۷۶).
(۱۱) EI ۲ , s.v. " Al - Djawad Al - Isfahani".
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن علی جواد اصفهانی»، شماره ۵۱۳۳.
