محمد بن علی طبری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
طبری، عمادالدین، محمد بن
علی،
عالم و محدّث
امامی مذهب قرن پنجم و ششم بود.
منتجب الدین رازی
نام و
نسب او را عماد الدین محمد بن ابی القاسم بن محمد بن
علی آورده و خود وی
نیز از پدرش با نام و نسبِ ابوالقاسم
علی بن محمد بن
علی یاد کرده است. در متن چاپ شدۀ کتاب معالم
ابن‌شهر آشوب نام پدر وی، به اشتباه، قاسم آمده است. هرچند بیش‌تر منابع
لقب وی را عماد الدین ضبط کرده‌اند، اما در نسخه‌ای از الفهرست منتجب الدین که نزد
شیخ حر عاملی بوده لقب او جمال الدین گزارش شده است.
با توجه به عنوان «فقیه» – که
طبری برای
پدر خود به کار برده
وی در خانواده‌ای علمی متولد شده و پرورش یافته است. او
همچنین پدر خود را به
زهد وصف کرده است.
از
تاریخ تولد عمادالدین اطلاعی در دست نیست. با توجه به نسبت «کَجّی
طبری»
و «
طبری آملی کَجّی»
که برای وی یاد کرده‌اند،
وی در کَجَّه به دنیا آمده که شهری است میان
آمل و
چالوس و از نواحی رویان
، که امروزه به کَجور
شهرت دارد.
محمد بن مشهدی و ابن‌بطریق حلی، از شاگردان و راویان
طبری، از وی با عناوین «الشیخ الفقیه العالم»
و «الشیخ الفقیه»
یاد کرده‌اند و منتجب‌الدین رازی
نیز _ که به یک واسطه از
طبری روایت کرده _ از او با عنوان «الشیخ الإمام» نام برده و وی را به فقاهت و وثاقت ستوده است. در قرن هفتم نیز ابن اسفندیار
نام وی را با عناوین «خواجۀ امام» و «فقیه آل محمد» ذکر کرده است.
با توجه به اسناد و تاریخ‌هایی که
طبری در بشارة المصطفی آورده است، استادان و مشایخ وی شناخته می‌شوند و می‌توان سیر سفرهای او را ترسیم کرد. بر اساس این اسناد،
طبری پس از کسب
علم در آمل تا سال ۵۰۹، در ۵۱۰ به
ری و یک
سال بعد به
نجف رفته و سپس به آمل بازگشته، زیرا در سال ۵۲۰ در آمل از ابو اسحاق اسماعیل بن ابی القاسم دیلمی
حدیث شنیده است.
استادان و مشایخ
طبری و
زمان و
مکان قرائت، سماع و روایت وی از آنان، به ترتیب عبارت‌اند از:
سید ابو طالب یحیی بن محمد جوانی حسینی حسنی آملی در آمل در سال ۵۰۹،
ابو محمد حسن بن حسین بن بابویه رازی در ری در سال ۵۱۰،
ابو النجم محمد بن عبدالوهاب بن عیسی رازی در ری در سال ۵۱۰،
ابو علی حسن بن محمد طوسی در نجف در سال‌های ۵۱۰
۵۱۱،
ابو عبدالله
محمد بن احمد بن شهریار خازن در همانجا در سال‌های ۵۱۲
و ۵۱۴
و ۵۱۶،
ابو البقاء ابراهیم بن حسین بصری در همانجا در سال ۵۱۶،
شریف ابو البرکات عمر بن ابراهیم بن محمد بن حمزه حسینی کوفی از علمای
زیدیه در
کوفه در سال‌های ۵۱۲
و ۵۱۶،
ابو غالب سعید بن محمد بن احمد ثقفی کوفی در کوفه در سال ۵۱۶،
ابو
علی محمد بن
علی بن قرواش تَمیمی در نجف در سال ۵۱۶،
ابو محمد جبار بن
علی بن جعفر رازی در نجف در سال ۵۱۸،
ابو اسحاق اسماعیل بن ابی القاسم بن احمد دیلمی در آمل در سال ۵۲۰
و ابو جعفر محمد بن ابی الحسن
علی بن عبدالصمد تمیمی در
نیشابور در سال ۵۲۴.
طبری همچنین احادیثی را به روایت از پدرش، ابو القاسم
علی بن محمد بن
علی، بدون ذکر تاریخ
یا به نقل وجاده از کتاب دست‌نوشتۀ او،
در بشارة المصطفی آورده است. ابو محمد حسن بن حسین بن بابویه در سال ۵۱۰ در
خانقاه خود در ری
و ابو
علی طوسی در سال ۵۱۱ در مشهدِ امیرمؤمنان در نجف،
به خط خود، اجازۀ روایتی برای
طبری نوشته‌اند.
طبری همچنین برخی از روایات ابو محمد حسن بن حسین بن بابویه را از روی نسخۀ اصل وی کتابت کرده و سپس بر فرزند او قرائت نموده است.
در میان مشایخ و استادان
طبری، ظاهراً عمدۀ تحصیلات
طبری نزد ابو
علی طوسی بوده است،
همچنان‌که احادیث بسیاری را به روایت از او در کتابش آورده و او را بزرگ داشته است.
با توجه به آن‌که
طبری به واسطۀ ابوعلی طوسی و دیگران، از شاگردان
شیخ طوسی به شمار می‌رود، نظر وی دربارۀ عدم حجیت خبر واحد
_ که مخالف نظر مشهور طوسی در این باره است _ شایان توجه است.
به نوشتۀ ابن اسفندیار، امیر ابن ورّام بن ابی فراس حلی (متوفی ۶۰۵) دو سال
طبری را در حلّه نگاه داشت، برای او مقرری سالیانه تعیین کرد و در این مدت، اهل
بغداد و کوفه و
شیعیان عراق عرب به حلقۀ درس
طبری پیوستند.
همو می‌نویسد که ورّام
دختر طبری را به همسری خود درآورد.
از شاگردان و راویان
طبری، شاذان بن جبرئیل قمی،
ابن‌بطریق حلی،
قطب‌الدین ابوالحسین راوندی ،
محمد بن مشهدی،
و عربی بن مسافر عبادی
) بوده‌اند. افزون بر این‌ها، به نوشتۀ
محمد تقی مجلسی ،
ابن شهرآشوب و
ابن ادریس حلی صحیفه سجادیه را از طریق
طبری روایت کرده‌اند.
تاریخ وفات
طبری دانسته نیست. بنا بر گزارش ابن مشهدی،
طبری در سال ۵۵۳ در مشهد
علوی (نجف) به سر می‌برده
و بنابراین، تا این سال در قید حیات بوده است.
مشهورترین اثر
طبری، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی است. ابن‌شهر آشوب
، که از معاصران
طبری است، از این کتاب با عنوان البشارات نام برده است. منتجب الدین رازی
از آثار
طبری به دو کتاب الفرج فی الأوقات و المخرج بالبینات و شرح مسائل الذریعه اشاره کرده و یادآور شده است که قطب‌الدین راوندی کتاب اخیر را بر
طبری خوانده و راوندی نیز آن را برای وی روایت کرده است. افزون بر این‌ها،
طبری در بشارة المصطفی به کتابی از خود با عنوان کتاب الزهد و التقوی اشاره کرده است.
از میان آثار
طبری، تنها بخش عمده‌ای از بشارة المصطفی بر جای مانده
و چاپ شده است (نجف ۱۳۸۳ و قم ۱۴۲۰) که خالی از اغلاط در اسناد نیستند.
با توجه به گزارشی از نسخۀ موجود در این کتاب در کتابخانۀ
امیرالمؤمنین نجف ،
چنین به نظر می‌رسد که این کتاب دارای نسخه‌هایی بوده است که اختلافات اندکی با یکدیگر داشته‌اند. ترجمه‌ای از این اثر نیز با عنوان بشارات نبوی به شیعیان
علوی (تهران ۱۳۷۹ش) چاپ شده است. از بقیۀ آثار
طبری، از جمله شرح مسائل الذریعه – که قاعدتاً شرحی بر مشکلات الذریعه سید مرتضی (متوفی ۴۳۶) در اصول فقه بوده است – نشانی در دست نیست.
بشارة المصطفی از آثار مهم حدیثی- کلامی
امامیه در
قرن ششم است که مورد توجه علمای پس از
طبری بوده، چنانکه ابن‌طاووس (متوفی ۶۶۴) در آثارش، مطالبی را از آن نقل کرده است.
موضوع این کتاب، اثبات ائمه
علیهم‌السلام، منزلت و درجات
شیعه و کرامات اولیای الهی و پیروان ائمه است و چنانکه از نام آن پیداست، در اثبات حقانیت
مذهب شیعه از کلام
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم است. مؤلف با هدف آشنا سازی جامعۀ شیعی عصر خود با آموزه‌های عمیق این مکتب، این کتاب را تألیف کرده و در آن جز روایات مسند از مشایخ معتمد خود، نقل نکرده است. این کتاب افزون بر این فایدۀ مهم، به دلیل اشتمال بر اسانید تازه و ذکر شماری از عالمان شیعی
ایران در
سده های پنجم و ششم، دارای اهمیت است.
این کتاب برای شناخت تشیع در
کوفه در سده‌های پنجم و ششم نیز حائز اهمیت است، به ویژه در خصوص اسانید زیدیان کوفه، مانند روایات ابوالحسن زید بن ناصرعلوی،
ابوعبدالله محمد بن
علی علوی و ابو البرکات عمر بن ابراهیم
علوی زیدی.
عماد الدین
طبری بخش درخور توجهی از احادیث خود را در این کتاب، از نسخه یا نسخه‌هایی از الأمالی شیخ طوسی روایت کرده است. او از سه طریق روایاتی را از الأمالی شیخ طوسی نقل کرده است؛ به ترتیب زمانی، از ابو محمد حسن بن حسین بن بابویه رازی،
ابوعلی طوسی فرزند شیخ طوسی
و ابوعبدالله محمد بن احمد بن شهریار، خازن مرقد امیرالمؤمنین و راوی کتاب صحیفۀ سجادیه،
و گاه به صورت ترکیبی از هر سه استاد
یا دو تن از آنان.
اسناد روایات بشارة المصطفی نشان می‌دهد که عمادالدین
طبری بیشترین نقل از الأمالی شیخ طوسی را از طریق فرزند او، ابوعلی طوسی، کرده است. افزون بر این، عبارات خود
طبری نیز به استفادۀ وی از منابع مکتوب استادان خود برای تألیف بشارة المصطفی اشاره دارد.
از ابتدای اسناد روایات کتاب بشارة المصطفی چنین به دست می‌آید که
طبری در ۵۱۰
و ۵۱۶
و ۵۱۸،
نزد عالمان و محدّثان ری به
سماع حدیث اشتغال داشته است. البته این احتمال نیز می‌رود که دو تاریخ اخیر از اغلاط به وجود آمده در اسناد روایات باشد، چرا که به گفتۀ خود
طبری،
وی از ابوالنجم محمدبن عبدالوهاب بن عیسی رازی در مسجدالغربی یا الغری، در محله‌ای به نام زامهران در ری، در
صفر ۵۱۰ قرائت حدیث کرده است. دیگر تاریخهای مذکور در ابتدای برخی اسناد
نیز مؤید سماع و قرائت او در همین سال در ری نزد عالمان اهل این شهر است.
(۱) بهاء‌الدین محمد بن حسن ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۲۰ ش.
(۲) یحیی بن حسن ابن بطریق اسدی حلی، عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب امام الأبرار، قم ۱۴۰۷.
(۳) ابن‌شهرآشوب، معالم العلماء، چاپ سید محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱.
(۴) رضی‌الدین
علی بن موسی بن طاووس، إقبال الأعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴.
(۵) محمد بن جعفر ابن مشهدی، المزار، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۹.
(۶) میرزا عبدالله افندی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ سید احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ ق.
(۷) تراثنا، العدد الأول (المسلسل ۵۷)، السنة الرابعة عشره، ربیع الأول۱۴۲۰ق.
(۸) شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
(۹) عمادالدین محمد
طبری، بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۲۰.
(۱۰) محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، بیروت ۱۴۰۳.
(۱۱) منتجب الدین
علی بن بابویه رازی، الفهرست، چاپ سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
(۱۲) یاقوت حموی، معجم البلدان، اختصارات.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن علی طبری»، شماره۶۸۵۴.
