• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمد بن علی بن حماد

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اِبْن‌ِ حَمّاد، یا ابن حَمّادو، ابوعبدالله محمد بن علی بن حَمّاد بن عیسی بن ابی بکر صنهاجی، شاعر ، فقیه ، محدث، مورخ و قاضی بربر (د ۶۲۸ق/۱۲۳۱م) می باشد.


وی منسوب به قبیله بنی حمّاد، از طوایف بربر و اهل روستای حمزه نزدیک قلعه حماد بود.
[۱] صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۵۷، به کوشش، س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
[۲] غبرینی، احمد،عنوان الدرایة، ج۱، ص۲۱۸، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.


او در قلعه حماد که از مراکز علم محسوب می‌شد به تحصیل دانش پرداخت، و پس از چندی به بجایه رفت و نزد شیخ ابومدین به فراگیری دانش‌های متداول مشغول گردید.

ابن حماد در کتاب برنامج خود اشاره کرده که نزد ابومدین کتاب المقصد الاسنی فی شرح اسماء الله الحسنی را از آغاز تا انجام خوانده است.
[۳] غبرینی، احمد، عنوان الدرایة، ج۱، ص۲۱۸،به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.
وی آهنگ آن داشت که مجالس‌ِ درس استاد را به صورت کتابی تدوین کند، اما ابومدین او را از این امر بازداشت.
[۴] غبرینی، احمد، ج۱، ص۲۱۸، عنوان الدرایة، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.
غبرینی سال این واقعه را ۵۳۱ق دانسته است، اما وفات ابن حماد را در ۶۲۸ق ضبط کرده است.
[۵] غبرینی، احمد، عنوان الدرایة،ج۱، ص۲۲۰، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.
از این رو مطلب چندان موجه نمی‌نماید و ناگزیر تاریخ یکی از این دو حادثه اشتباه است. وگرنه عمر او را بایستی بیش از صد سال بدانیم.
ابن حمّاد آنگاه کتاب موطّأ را نزد قاضی ابومحمد عبدالحق ازدی اشبیلی فرا گرفت و از او روایت کرد. استادان دیگرش قاضی ابوعلی مسیلی، قاضی میمون بن جباره، ابوالعباس بن مبشر و کسان دیگر بودند که در قلعه و الجزایر و تلمسان و دیگر شهرهای مغرب نزد آنان دانش اندوخت؛ به گونه‌ای که در علوم قرآنی ، حدیث ، اصول و نحو زبر دست شد و شهرت فراوان یافت.

او شاگردان بسیاری را علم آموخت و تربیت کرد که از جمله آنان قاضی ابوعبدالله محمد بن عبدالحق تلمسانی و گروه دیگری از دانشمندان بودند. غبرینی گفته که ابن حمّاد در کتاب برنامج خود به نام اساتید و شاگردان و کتاب‌هایی که خوانده بود (افزون بر ۲۲۲ کتاب) اشاره کرده است.
[۶] غبرینی، احمد، عنوان الدرایة،ج۱، ص۲۱۸- ۲۱۹، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.


از جمله مشاغلی که ابن حماد متصدی آن‌ها شد امر قضا بود. نخست، این سمت را در جزیره الخضرا (در اندلس ) به دست گرفت. پس از مدتی آن را رها کرد و در ۶۱۳ق/۱۲۱۶م قاضی شهر سلا شد.
[۷] ابن ابار، محمد، التکملة الصلة،ج۲، ص۶۲۸، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
[۸] غبرینی، احمد، عنوان الدرایة، ج۱، ص۲۱۹، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.


ابن حماد سرانجام در ۶۲۸ق/۱۲۳۱م در حالی که بیش از ۸۰ سال داشت درگذشت.
[۹] ابن ابار، محمد، ج۲، ص۶۲۸، التکملة الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
[۱۰] غبرینی، احمد، ج۱، ص۲۲۰، عنوان الدرایة، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.
[۱۱] صفدی، خلیل، ج۴، ص۱۵۷، الوافی بالوفیات، به کوشش، س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
اما ابن زیتون وفات او را در دهه ۴۰ سده هفتم دانسته است.
[۱۲] غبرینی، احمد،عنوان الدرایة، ج۱، ص۲۲۰، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.


۱. الاعلام بقوائد الاحکام؛
۲. شرح مقصوره ابن درید؛
۳. النبذ المحتاجه فی اخبار صنهاجة بافریقیة و بجایة.
[۱۳] ابن ابار، محمد، التکملة الصلة، ج۱، ص۲۲۰، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
از کتاب اخیر که در تاریخ فاطمیان و اثری ارزشمند بوده نسخه‌ای بر جای نیست، اما ابن خلدون در تألیف العبر از آن بهره برده و به ویژه در بخش بنی خزرون از آن استفاده کرده است
[۱۴] ابن خلدون، العبر، ج۷، ص۸۸.

۴. اخبار ملوک بنی عبید و سیرتهم، ابن حماد این تألیف مختصر را در ۶۱۷ق/۱۲۲۰م به پایان برده است.
از این کتاب دو نسخه خطی موجود است: یکی در کتابخانه ملی پاریس (I/۳۳۹، ۵۵۵) دوسلان، و دیگری در کتابخانه‌ای در الجزیره. نخستین بار ترجمه قسمتی از این کتاب توسط شرلونو در «مجله آسیایی۳» به چاپ رسید. آنگاه متن و ترجمه کامل آن توسط فون درهیدن در ۱۹۲۷م از سوی دانشکده ادبیات الجزایر در پاریس چاپ شد. ابن حماد شعر نیز می‌سرود. نمونه اشعارش را صفدی
[۱۵] صفدی، خلیل، ج۴، ص۱۵۷- ۱۵۸، الوافی بالوفیات، به کوشش، س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
به نقل از ابن ابار و دیگران یاد کرده است.

(۱) ابن ابار، محمد، التکملة الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
(۲) ابن خلدون، العبر؛ همو، مقدمه، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
(۳) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش، س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
(۴) غبرینی، احمد، عنوان الدرایة، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.

۱. ↑ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۵۷، به کوشش، س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
۲. ↑ غبرینی، احمد،عنوان الدرایة، ج۱، ص۲۱۸، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.
۳. ↑ غبرینی، احمد، عنوان الدرایة، ج۱، ص۲۱۸،به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.
۴. ↑ غبرینی، احمد، ج۱، ص۲۱۸، عنوان الدرایة، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.
۵. ↑ غبرینی، احمد، عنوان الدرایة،ج۱، ص۲۲۰، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.
۶. ↑ غبرینی، احمد، عنوان الدرایة،ج۱، ص۲۱۸- ۲۱۹، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.
۷. ↑ ابن ابار، محمد، التکملة الصلة،ج۲، ص۶۲۸، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
۸. ↑ غبرینی، احمد، عنوان الدرایة، ج۱، ص۲۱۹، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.
۹. ↑ ابن ابار، محمد، ج۲، ص۶۲۸، التکملة الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
۱۰. ↑ غبرینی، احمد، ج۱، ص۲۲۰، عنوان الدرایة، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.
۱۱. ↑ صفدی، خلیل، ج۴، ص۱۵۷، الوافی بالوفیات، به کوشش، س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
۱۲. ↑ غبرینی، احمد،عنوان الدرایة، ج۱، ص۲۲۰، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۶۹م.
۱۳. ↑ ابن ابار، محمد، التکملة الصلة، ج۱، ص۲۲۰، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
۱۴. ↑ ابن خلدون، العبر، ج۷، ص۸۸.
۱۵. ↑ صفدی، خلیل، ج۴، ص۱۵۷- ۱۵۸، الوافی بالوفیات، به کوشش، س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌حمادو»، ج۳، ص۱۱۰۷.    


رده‌های این صفحه : تراجم | علمای اهل سنت | علمای قرن هفتم | محدثین اهل سنت
جعبه ابزار