محمد بن حسن عطار
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن مِقْسَم، ابوبکر
محمد بن حسن بن یعقوب عَطّار (۲۶۵- ۸
ربیع الآخر ۳۵۴ق/۸۷۹ -۱۳ آوریل ۹۶۵م)، مقری، مفسر، محدث و نحوی بغدادی می باشد. جدّ اعلای او مقسم از مصاحبان
ابن عباس بود.
خطیب بغدادی او را
ثقه و یکی از آگاه ترین مردم به مکتب نحو کوفی و داناترین ایشان به
قرائات معرفی کرده و کتاب الانوارِ او را در
تفسیر مورد تمجید قرار داده است.
فیروزآبادی نام او را در شمار پیشوایان
لغت آورده و
ذهبی در سیر
او را شیخ القُرّاء خوانده است.
ابن مقسم
ادب را از ثعلب فراگرفت و در قرائت از عباس بن فضل رازی و جمعی دیگر استفاده برد. همچنین از
محمد بن عثمان بن ابی شیبه،
محمد بن
محمد بن سلیمان باغندی، ابومسلم کجّی و دیگران روایت کرد.
ابوبکر ابن مهران، ابوالحسن ابن رزقویه، علی بن
احمد رزاز، ابوعلی ابن شاذان و گروه بسیار دیگری نیز در ادب و قرائت و
حدیث از او استفاده کردند
وی مدتها ملازم
احمد بن یحیی ملقب به ثعلب (د ۲۹۱ق) پیشوای مکتب کوفیان در
نحو و
لغت بود، ولی بیش از همه به
علوم قرآنی اشتغال داشت.
خرده ای که بر او گرفتند این بود که در قرائت
قرآن در
نماز و غیر آن بر این باور بود که میتوان هر قرائتی را انتخاب کرد، به شرط اینکه با رسم
مصحف موافق و از لحاظ لغت و ادب عرب توجیه پذیر باشد.
اما به گفته
ابوحیان ابن مقسم قرائتی از خود نساخته و هرچه قرائت کرده براساس
روایت و حجت بوده است.
شیوع این نظر ابن مقسم، اهل علم را برضد او برانگیخت و در ۳۲۲ق/۹۳۴م به فرمان خلیفه القاهر بالله، ابن مجاهد بغدادی و چند تن از قضات با وی
مناظره کردند و او را به
توبه واداشتند و کتاب هایش را سوزاندند.
ابوبکر ابن مجاهد (د ۳۲۴ق) از خلیفه خواست تا از تأدیب او درگذرد که مورد قبول افتاد،
ولی ابن مقسم پس از مرگ ابن مجاهد همچنان روش خود را دنبال کرد.
وی تألیفاتی در نحو دارد و ردیه ای نیز بر
معتزله نوشت.
مجالس ثعلب یا مجالسات ثعلب که املای ثعلب و روایت و تدوین ابن مقسم است،
به کوشش عبدالسلام
محمد هارون در
مصر مکرراً به چاپ رسیده است.
از آثار ابن مقسم الانوار فی تفسیر القرآن به صورت خطی در
کتابخانه رامپور و جزءٌ فیه من حدیث ابن مقسم عن شیوخه در
دارالکتب مصر نگهداری میشود.
از دیگر آثار او احتجاج القراءات، اختیاره فی القراءات، الانتصار لقُرّاء الامصار، کتاب السبعة الاوسط، کتاب السبعة بعللها الکبیر، اللطائف فی جمع هجاء المصاحف، المدخل الی علم الشعر، کتاب المذکر و المؤنث، کتاب المقصور و الممدود، کتابی در
نحو و ردیه ای بر معتزله قابل ذکر است.
(۱) ابن انباری عبدالرحمان، نزهة الالباء، به کوشش ابراهیم سامرائی، بغداد، ۱۹۵۹م.
(۲) ابن جزری
محمد، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۲م.
(۳) ابن جزری
محمد، النشر فی القراءات العشر، به کوشش علی
محمد ضیباع، قاهره، کتابخانة مصطفی
محمد.
(۴) ابن خیر اشبیلی
محمد، الفهرسة، به کوشش کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
(۵) ابن مهران ابوبکر، المبسوط، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
(۶) ابن ندیم، الفهرست.
(۷) ابوحیان توحیدی، البصائر و الذخائر، به کوشش ابراهیم کیلانی، دمشق، ۱۹۶۴م.
(۸) ابوعلی مسکویه
احمد، تجارب الامم، مصر، ۱۳۳۲ق.
(۹) بروکلمان کارل، تاریخ الادب العربی، ترجمة عبدالحلیم نجار، قاهره، ۱۹۶۸م.
(۱۰) خطیب بغدادی
احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۱۱) ذهبی
محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم البوشی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۱۲) ذهبی
محمد، معرفة القراء الکبار، به کوشش
محمد سید جادالحق، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۷م.
(۱۳) سیّد فؤاد، فهرست نسخ خطی، قاهره، ۱۹۵۴م.
(۱۴) شالجی عبود، حاشیه بر الفرج بعد الشدة، جزء ۴، بیروت، ۱۳۹۸ق.
(۱۵) فیروزآبادی
محمد، البلغة، به کوشش
محمد مصری، دمشق، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
(۱۶) یاقوت حموی، معجم الادبا.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابنمقسم»، ج۴، ص۱۸۰۰.