• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

محمد بن حسن حاتمی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


محمد بن حسن حاتمی، کنیه اش ابوعلی، شاعر، کاتب، نقاد و لغوی بغدادی قرن چهارم می‌باشد.


وی به یکی از اجدادش ، حاتم، منسوب بود.
[۱] ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۴، ص۳۶۷.
ثعالبی (متوفی ۴۲۹)،
[۲] عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۳، ص۱۲۰، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
به اشتباه، نام پدر او را ابوعلی ذکر کرده است و یاقوت حموی (متوفی ۶۲۶)
[۳] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۴، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
و سیوطی (متوفی ۹۱۱)،
[۴] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیةالوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۸۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
بدون اشاره به این اشتباه، مطالبی را از ثعالبی نقل کرده اند. بروکلمان (متوفی ۱۹۵۶)
[۵] کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۱۹۳، ذیل حاتمی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
حاتمی را با نام محمد بن حسین معرفی کرده و دهخدا
[۶] دهخدا، لغت نامه دهخدا، ذیل «حاتمی».
شرح حال محمد بن حسن و محمد بن حسین را ذیل دو مدخل جداگانه آورده است.

غلام ثَعلب و ابن دُرَید از استادان حاتمی بودند که وی اخبار آنان را در مجالس ادبی نقل می‌کرد.
[۷] خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۲، ص۶۲۰.
[۸] سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۴۸.
[۹] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۴، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
قاضی ابوالقاسم علی بن مُحَسِّن تَنوخی شاگرد حاتمی بود و از وی روایت می‌کرد.
[۱۰] خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۲، ص۶۲۰.
[۱۱] سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۴۸.


حاتمی متکبر بود و بی پرده سخن می‌گفت،
[۱۲] ابوحیان توحیدی، کتاب الامتاع و المؤانسة، ج۱، ص۱۳۵، چاپ احمد امین و احمد زین، بیروت.
شاید به همین دلیل در مراکز ادبی معاصر خود کمتر مطرح شد
[۱۳] محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۳۷ـ ۱۳۸، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
و مورد خشم و هجو اهل علم، از جمله ابن حَجّاج قرار گرفت.
[۱۴] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۴، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.

او در بغداد ، تحت تأثیر مُهَلَّبی، در مناظره ای از متنبّی انتقاد کرد.
[۱۵] علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج۳، ص۱۰۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۳، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
[۱۶] کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۱۹۳، ذیل حاتمی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
انتقادهای او شایان توجه است، چنان که زکی مبارک،
[۱۷] محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۳۷، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
با نقل نمونه ای از آن، وی را هم سطح ناقدان دقیق عصر جدید دانسته است.

او محفوظات زیادی داشت.
[۱۸] ابوحیان توحیدی، کتاب الامتاع و المؤانسة، ج۱، ص۱۳۵، چاپ احمد امین و احمد زین، بیروت.
در شعر و نثر ماهر بود
[۱۹] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۴، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۲۰] علی بن یوسف قفطی، المحمدون من الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ محمد عبدالستارخان، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
و برای بزرگان و امرای بغداد می‌نوشت.
[۲۱] علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج۳، ص۱۰۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۳، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
ابیاتی در مدح القادر باللّه عباسی از او روایت شده است.
[۲۲] عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۳، ص۱۲۰ـ۱۲۱، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
او مانند بدویان از الفاظ سنگین و پیچیده استفاده می‌کرد.
[۲۳] ابوحیان توحیدی، کتاب الامتاع و المؤانسة، ج۱، ص۱۳۵، چاپ احمد امین و احمد زین، بیروت.
با وجود حجم اندک اشعار حاتمی،
[۲۴] علی بن یوسف قفطی، المحمدون من الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ محمد عبدالستارخان، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
ثعالبی
[۲۵] عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۳، ص۱۲۰، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
وی را سرآمد شاعران معاصرش دانسته است. نمونه ای از اشعار حاتمی در برخی کتاب‌ها نقل شده است.
[۲۶] عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۳، ص۱۲۰ـ۱۲۴، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۷] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۵ـ۱۵۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۲۸] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیةالوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۸۸ـ۸۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.


او تألیفات بسیاری در زبان و ادبیات و نقد ادبی داشته، اما فقط اندکی از آن‌ها باقی‌مانده است.
[۲۹] محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۳۵ـ۱۳۶، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.

الرسالة الحاتمیة فیما وافق المتنبی فی شعره کلامَ ارسطو فی الحکمة (نام دیگر آن: المقابلة بین المتنبی و الحکیم ارسطو)، بزرگ ‌ترین اثر در دسترس از اوست.
[۳۰] فؤاد سزگین، تاریخچه نگارش عرب، ج۲، ص۴۸۸، لیدن ۱۹۶۷.
وی در این رساله، ماهرانه و به ظاهر بدون غرض ورزی، حکمتهای اشعار متنبی را با حکمتهای ارسطو مطابقت داده است.
[۳۱] محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۴۱، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
در این رساله از ۱۲۰ بیت از اشعار متنبی انتقاد شده است.
[۳۲] صفدی، الوافی، ج۲، ص۳۴۳.
[۳۳] محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۴۱ـ۱۴۵، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.

حاتمی در الرسالة الحاتمیة المُوضِحَة فی ذکر سرقات ابی الطیب المتنبی و ساقط شعره، که شرح مختصر اولین ملاقات او با متنبّی است، سرقتهای شعری متنبی، را گردآورده است.
[۳۴] محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۳۹ـ۱۴۱، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
[۳۵] کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۱۴۱، ذیل حاتمی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.

محمدیوسف این رساله را در ۱۳۴۵ش/ ۱۹۶۵ در بیروت به چاپ رساند.
[۳۶] کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۱۴۱ برای چاپهای دیگر، ذیل حاتمی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
[۳۷] فؤاد سزگین، تاریخچه نگارش عرب، ج۲، ص۴۸۸ برای چاپهای دیگر، لیدن ۱۹۶۷.
قفطی (متوفی ۶۴۶)
[۳۸] علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج۳، ص۱۰۳ پانویس ۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۳، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
از رساله ای از حاتمی با نام جبهةالادب فی امر المتنبی و ماجری له معه نام برده که احتمالا همین رساله است.
اثر دیگر او حِلْیةالمُحاضرة فی صناعة الشعر است که در ۱۳۳۱ در دو مجلد در فاس به چاپ رسیده
[۳۹] ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۴، ص۳۶۷.
[۴۰] کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۱۹۳، ذیل حاتمی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
[۴۱] فؤاد سزگین، تاریخچه نگارش عرب، ج۲، ص۱۰۶، لیدن ۱۹۶۷.
و از منابع ابن ابی الاصبع در تألیف تحریر التحبیر بوده است.
[۴۲] ابن ابی الاصبع، تحریر التحبیر فی صناعةالشعر و النثر و بیان اعجازالقرآن، ج۱، ص۸۷ـ۸۸، کتاب ۲، چاپ حفنی محمد شرف، قاهره ۱۳۸۳.
[۴۳] ابن ابی الاصبع، تحریر التحبیر فی صناعةالشعر و النثر و بیان اعجازالقرآن، ج۱، ص۴۶۲، کتاب ۲، چاپ حفنی محمد شرف، قاهره ۱۳۸۳.

الهِلْباجَة (تَقریع الهلباجة) اثری از حاتمی درباره شعر، شعرا و نقد است که آن را برای وزیر آل بویه ، ابن سَعْدان، نگاشته است. هلباجة نام مستعار مردی است که حاتمی در این کتاب ، بدون اشاره به نام اصلی اش، او را نکوهش کرده است.
[۴۴] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۴۵] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۹، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۴۶] صفدی، الوافی، ج۲، ص۳۴۳.

آثار دیگر حاتمی عبارت‌اند از:
رسالة الاَدْهَم، درباره واقعه اَدْهَم
[۴۷] عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۳، ص۱۲۰، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۸] علی بن یوسف قفطی، المحمدون من الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ محمد عبدالستارخان، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
سرّالصّناعة و اسرارالبلاغة، المَجاز، الحالی و العاطـِل، هرسه درباره شعر ؛ الرسالة الناجیة؛ عیون الکاتب؛ البراعة (الشّراب البراعة)؛ مُنْتَزَع الاخبار و مَطْموع (مطبوع) الاشعار؛ مختصرالعربیة (ناتمام)؛ المِعیار و الموازنة (ناتمام)؛ و رساله المُغَسِّل، در وصف ابوالحسنِ بَتّی
[۴۹] یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۵۰] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیةالوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۸۷ـ۸۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
بغدادی، ج ۲، ستون ۵۶). جرجانی (متوفی ۴۷۱)
[۵۱] احمدبن محمد جرجانی، المنتخب من کنایات الادباء و ارشادات البلغاء، ج۱، ص۱۱۵، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۴.
از امالی منسوب به حاتمی سخن گفته است.
تاریخ وفات حاتمی ۳۸۸ ذکر شده است.
[۵۲] خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۲، ص۶۲۰.
[۵۳] سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۴۸.


(۱) ابن ابی الاصبع، تحریر التحبیر فی صناعةالشعر و النثر و بیان اعجازالقرآن، کتاب ۲، چاپ حفنی محمد شرف، قاهره ۱۳۸۳.
(۲) ابن خلّکان، وفیات الاعیان.
(۳) ابوحیان توحیدی، کتاب الامتاع و المؤانسة، چاپ احمد امین و احمد زین، بیروت.
(۴) اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.
(۵) عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۶) احمد بن محمد جرجانی، المنتخب من کنایات الادباء و ارشادات البلغاء، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۴.
(۷) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی.
(۸) دهخدا، لغت نامه دهخدا.
(۹) محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
(۱۰) سمعانی، الانساب.
(۱۱) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیةالوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
(۱۲) صفدی، الوافی.
(۱۳) علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۳، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
(۱۴) علی بن یوسف قفطی، المحمدون من الشعراء، چاپ محمد عبدالستارخان، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
(۱۵) یاقوت حموی، معجم الادباء، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۱۶) کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
(۱۷) فؤاد سزگین، تاریخچه نگارش عرب، لیدن ۱۹۶۷.

۱. ↑ ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۴، ص۳۶۷.
۲. ↑ عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۳، ص۱۲۰، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۴، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۴. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیةالوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۸۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
۵. ↑ کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۱۹۳، ذیل حاتمی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
۶. ↑ دهخدا، لغت نامه دهخدا، ذیل «حاتمی».
۷. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۲، ص۶۲۰.
۸. ↑ سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۴۸.
۹. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۴، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۱۰. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۲، ص۶۲۰.
۱۱. ↑ سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۴۸.
۱۲. ↑ ابوحیان توحیدی، کتاب الامتاع و المؤانسة، ج۱، ص۱۳۵، چاپ احمد امین و احمد زین، بیروت.
۱۳. ↑ محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۳۷ـ ۱۳۸، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
۱۴. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۴، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۱۵. ↑ علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج۳، ص۱۰۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۳، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
۱۶. ↑ کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۱۹۳، ذیل حاتمی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
۱۷. ↑ محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۳۷، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
۱۸. ↑ ابوحیان توحیدی، کتاب الامتاع و المؤانسة، ج۱، ص۱۳۵، چاپ احمد امین و احمد زین، بیروت.
۱۹. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۴، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۲۰. ↑ علی بن یوسف قفطی، المحمدون من الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ محمد عبدالستارخان، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
۲۱. ↑ علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج۳، ص۱۰۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۳، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
۲۲. ↑ عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۳، ص۱۲۰ـ۱۲۱، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۳. ↑ ابوحیان توحیدی، کتاب الامتاع و المؤانسة، ج۱، ص۱۳۵، چاپ احمد امین و احمد زین، بیروت.
۲۴. ↑ علی بن یوسف قفطی، المحمدون من الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ محمد عبدالستارخان، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
۲۵. ↑ عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۳، ص۱۲۰، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۶. ↑ عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۳، ص۱۲۰ـ۱۲۴، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲۷. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۵ـ۱۵۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۲۸. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیةالوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۸۸ـ۸۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
۲۹. ↑ محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۳۵ـ۱۳۶، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
۳۰. ↑ فؤاد سزگین، تاریخچه نگارش عرب، ج۲، ص۴۸۸، لیدن ۱۹۶۷.
۳۱. ↑ محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۴۱، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
۳۲. ↑ صفدی، الوافی، ج۲، ص۳۴۳.
۳۳. ↑ محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۴۱ـ۱۴۵، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
۳۴. ↑ محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۳۹ـ۱۴۱، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
۳۵. ↑ کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۱۴۱، ذیل حاتمی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
۳۶. ↑ کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۱۴۱ برای چاپهای دیگر، ذیل حاتمی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
۳۷. ↑ فؤاد سزگین، تاریخچه نگارش عرب، ج۲، ص۴۸۸ برای چاپهای دیگر، لیدن ۱۹۶۷.
۳۸. ↑ علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج۳، ص۱۰۳ پانویس ۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۳، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
۳۹. ↑ ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۴، ص۳۶۷.
۴۰. ↑ کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۱۹۳، ذیل حاتمی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
۴۱. ↑ فؤاد سزگین، تاریخچه نگارش عرب، ج۲، ص۱۰۶، لیدن ۱۹۶۷.
۴۲. ↑ ابن ابی الاصبع، تحریر التحبیر فی صناعةالشعر و النثر و بیان اعجازالقرآن، ج۱، ص۸۷ـ۸۸، کتاب ۲، چاپ حفنی محمد شرف، قاهره ۱۳۸۳.
۴۳. ↑ ابن ابی الاصبع، تحریر التحبیر فی صناعةالشعر و النثر و بیان اعجازالقرآن، ج۱، ص۴۶۲، کتاب ۲، چاپ حفنی محمد شرف، قاهره ۱۳۸۳.
۴۴. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۴۵. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۹، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۴۶. ↑ صفدی، الوافی، ج۲، ص۳۴۳.
۴۷. ↑ عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۳، ص۱۲۰، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴۸. ↑ علی بن یوسف قفطی، المحمدون من الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ محمد عبدالستارخان، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
۴۹. ↑ یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۵۰. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیةالوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۸۷ـ۸۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
۵۱. ↑ احمدبن محمد جرجانی، المنتخب من کنایات الادباء و ارشادات البلغاء، ج۱، ص۱۱۵، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۴.
۵۲. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۲، ص۶۲۰.
۵۳. ↑ سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۴۸.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن حسن حاتمی»، شماره۵۶۴۱.    




جعبه ابزار