محمد بن حارث خشنی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خُشَنی، محمد بن حارث، فقیه و شرح‌حال نگار
مالکی قرن چهارم بود.
کنیه‌اش ابوعبداللّه بود و در خُشَن (قریه‌ای نزدیک قیروان) به دنیا آمد و بعدها خُشَنی خوانده شد.
تاریخ دقیق تولد خشنی معلوم نیست ولی برخی مورخان وی را در ۳۱۱ یا ۳۱۲ نوجوان دانسته‌اند.
ازاین‌رو،
حسن حسنی عبدالوهاب تولد او را در دهه آخر قرن سوم
حدس زده است.
خشنی دروس مقدماتی
فقه و
حدیث را در قیروان از استادانی چون
احمد بن زیاد ،
احمد بن نصر هواری و
ابوبکر محمد ابن لبّاد فراگرفت. سپس برای تکمیل تحصیلات خود، در ۳۱۱ یا ۳۱۲ به
قرطبه رفت و در آنجا از علمای آن دیار، از جمله
احمد بن عُباده ،
محمد بن عبدالملک و
قاسم بن اصبغ بیّانی بهره برد.
به گزارش برخی منابع، خشنی پیش از ۳۲۰ به شهر
سَبته رفت و مدتی در آنجا سکونت گزید و به
تدریس پرداخت، ولی دوباره به قرطبه بازگشت.
او در قرطبه تحت حمایت حاکم آنجا،
حَکَم‌بن عبدالرحمان ملقب به
مستنصرباللّه ، بود. حَکَم وی را به سرپرستی امور
مواریث در شهر بَجّانه و سرپرستی شورای قرطبه منصوب کرد.
پس از درگذشت حَکَم در ۳۶۶، خشنی از مناصب دولتی عزل شد و برای
امرار معاش به کارهایی چون داروسازی پرداخت.
او به
تدریس و
تألیف کتاب نیز اشتغال داشت.
عبدالرحمن‌بن احمد تَجیبی معروف به
ابن‌حَوْبیل،
سعید بن ابوحامد و
سلیمان بن عبدالرحمان از جمله شاگردان و راویان
حدیث از وی هستند.
برخی شرح‌حال‌نگاران سال درگذشت خشنی را ۳۶۱ یا ۳۶۴ ذکر کرده‌اند،
ولی
ذهبی باتوجه به این‌که وفات حکم بن عبدالرحمان در زمان حیات خشنی روی داده، تاریخ وفات خشنی را سال ۳۷۱ ذکر کرده‌است. مدفن خشنی در مقبره مؤمره در قرطبه قرار دارد.
خشنی را فقیهی زیرک، آشنا به فن
مناظره و
علوم و
هنر های گوناگون، و کوشا در نگارش کتاب‌های شرح‌حال و طبقات دانسته‌اند. تصریح مورخان به پذیرفته شدن رأی وی درباره تغییر جهت قبله
مسجدجامع سبته، نشان‌دهنده آشنایی او با ریاضیات است. وی در کیمیا و پزشکی نیز مهارت داشت، همچنان که شعر نیز می‌سرود.
خشنی آثار متعددی تألیف کرد که غالب آن‌ها شرح‌حال عالمان
مالکی یا در موضوع فقه
مالکی است. وی این کتاب‌ها را به خواست حَکَم‌بن عبدالرحمان نوشت. از آثار اوست: ۱) اخبارالقضاة بالاندلس، شرح‌حال علمای اندلس تا اواسط قرن چهارم، که با ترجمه اسپانیایی ریوئیرا در ۱۳۳۲/۱۹۱۴ در مادرید منتشر شد. اصل کتاب نیز بارها با نام قضاة قرطبة در
قاهره چاپ شده است.
۲)طبقات علماءافریقیة، که برخی آن را تکمله طبقات
محمد بن احمد ابوالعرب (محدّث و شرح‌حال‌نگار) دانسته‌اند.
این اثر در ۱۳۷۲ در قاهره همراه قضاة قرطبة چاپ شده است.
۳) اخبارالفقهاء و المحدّثین که در ۱۴۲۰ در
بیروت چاپ شد.
۴) الاتفاق و الاختلاف فی مذهب
مالک (رأی
مالک الذی خالفه فیه اصحابه)، که برخی این دو را دو اثر مجزا دانسته‌اند.
۵)الفُتْیا، که در
تونس چاپ شد.
۶) التعریف.
۷)مناقب سحنون، که قاضی عیاض در ترتیب‌المدارک خود از آن بهره برده‌است.
۸) الاقتباس، در شرح‌حال عالمان
مالکی .
(۱)
ابن فرحون، الدیباح المُذهَب فی معرفة اعیان علماء المَذهَب، چاپ محمد احمدی ابوالنور، قاهره (۱۳۹۴/ ۱۹۷۴).
(۲)
ابن فَرَضی، تاریخ علماءالاندلس، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
(۳) کارل بروکلمان، تاریخ‌الادب العربی، ج ۳، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۶۹.
(۴) حسن حسنی عبدالوهاب، کتاب العُمر فی المصنفات و المؤلفین التونسیین، چاپ محمد عروسی مطوی و بشیر بکوش، تونس ۲۰۰۱.
(۵) محمد بن فتوح حُمَیْدی، جذوة‌المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
(۶) عبدالرحمان بن محمد دباغ، معالم‌الایمان فی معرفة اهل القیروان، اکمله و علق علیه ابوالفضل بن عیسی تنوخی، ج ۳، چاپ محمد ماضور، (تونس ۱۹۷۸).
(۷) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة‌الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۸) سمعانی، الانساب.
(۹) عیاض بن موسی قاضی‌عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب‌المسالک لمعرفة اعلام مذهب
مالک، ج ۶، چاپ سعید احمد اعراب، مغرب ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۰) محمد بن محمد مخلوف، شجرة‌النور الزکیة فی طبقات المالکیة، قاهره ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن حارث خشنی».
