محمد بن اسماعیل بخاری (مقاله‌دوم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بخاری جعفی (
۱۹۴-
۲۵۶ق)، محدث نامدار ماوراءالنهر و پیشوای
اهل‌سنت بود که رجال‌نویسان اهل‌سنت وی را فردی مورخ،
فقیه،
محدث و یکی از بزرگان در شناخت حدیث و جمع‌آوری آن به‌شمار آورده‌اند.
ابوعبدالله محمد
بن اسماعیل
بن ابراهیم بخاری جعفی، محدث نامدار ماوراءالنهر و پیشوای اهل سنت می‌باشد که در سیزدهم
شوال سال ۱۹۴ق در
بخارا متولد شد. نیای بزرگ وی بردزبه، دهقانی از اهل سُغْد محلی بین بخارا و
سمرقند، و بر
دین زرتشت بود. فرزند او مغیره جد دوم بخاری به‌دست
یمان جعفی، والی بخارا
اسلام آورد و به‌سبب همین رابطه، نسب جعفی یافت.
از کودکی دوستدار
علم و دارای هوشی سرشار بود
و با اینکه پدرش را از دست داده بود، از حدود ده سالگی به فراگیری
حدیث روی آورد و در آغاز از برخی محدثان بخارا بهره جست. در همین اوان نوجوانی، حافظه توانمند و کم‌نظیر او به یاری‌اش شتافت و افزون برحفظ احادیث، به تدریج توانایی تشخیص نیز در او پدید آمد و گاه اشتباه استادان خود را متذکر می‌شد.
او در بخارا از کسانی چون
عبدالله بن محمد جعفی مُسندی و
محمد بن بِیْکَندی حدیث آموخت. در همین دوره زندگی‌اش سفر یا سفرهایی به
مرو کرد و در این فرصت از استادان برجسته آن دیار بهره برد. در سال
۲۰۹ق نیز سفری به
نیشابور داشت.
نخستین سفر او به بیرون از محدوده
خراسان در حدود
۲۱۰ق بود که به همراه مادر و برادرش راهی
حج شد. وی پس از به‌جای آوردن
مناسک حج به بخارا بازنگشت و مدت شش سال در مراکز علمی
حجاز به
استماع حدیث پرداخت. هنگامی که شانزده ساله بود، کتب محدثان بزرگی چون
ابن مبارک و
وکیع بن جراح را از بَر داشت و مباحث آنان در
فقه و حدیث را در می‌یافت.
بخاری هفده سال داشت که از او حدیث شنیدند و در هجده سالگی استادش
عبدالله بن زبیر حمیدی آن اندازه به وی اعتماد یافته بود که در مجادلات علمی از او نظر می‌خواست.
بخاری در حدود هجده سالگی نخستین تجربه تالیفی خود را در مجاورت
حرم رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با نگارش پیش‌نویس‌های کتاب
التاریخ الکبیر آغاز کرد.
بخاری در سفرهایی که به
شام و
مصر (هر کدام دو بار)، بلخ، نیشابور،
ری،
بغداد،
بصره،
کوفه و دیگر شهرها داشت،
از محدثان برجسته‌ای چون
اسحاق بن راهویه،
قتیبة بن سعید،
ابراهیم بن موسی رازی،
فضل بن دکین،
ضحاک بن مخلد،
احمد بن حنبل و
یحیی بن معین بهره گرفت.
بیشتر رجال‌نویسان اهل‌سنت وی را فردی مورخ، فقیه، محدث و یکی از بزرگان در شناخت حدیث و جمع‌آوری آن به‌شمار آورده‌اند.
در میان شاگردان و راویان او نام شخصیت‌هایی به چشم می‌خورد که از آن جمله می‌توان
مسلم بن حجاج نیشابوری،
ابوعیسی ترمذی،
ابوزرعه رازی و
محمد بن یوسف فربری را نام برد.
بخاری در اواخر عمر به نیشابور رفت و در آغاز اقامت خود، از حمایت محافل اصحاب حدیث به ویژه
محمد بن یحیی ذهلی مفتی نیشابور برخوردار بود، ولی در نهایت به خاطر دیدگاه‌های خاص کلامی بخاری و از طرفی توجه مردم به او، این روابط به سردی گرایید. ذهلی ضمن متهم ساختن بخاری به
بدعت، حضور در مجلس او را بر اصحاب حدیث تحریم کرد. باتوجه به نفوذ ذهلی در میان مردم، ادامه فعالیت برای بخاری ناممکن شد و او به ناچار نیشابور را به قصد زادگاهش ترک گفت و همه شاگردانش جز مسلم
بن حجاج و
احمد بن سلمه او را ترک کردند. او به دنبال این واقعه به بخارا رفت و در آنجا مورد استقبال انبوه مردم قرار گرفت، ولی پس از مدتی اقامت در آن دیار، به خاطر عدم اجابت خواسته
خالد بن احمد ذهلی، والی بخارا مجبور به ترک این شهر شد و به روستای خرتنگ در دو فرسخی سمرقند نزد بستگانش رفت.
سرخسی می‌گوید: بخاری به سبب بعضی آرای فقهی از بخارا اخراج شد.
برخی نیز می‌گویند: احمد
بن حنبل به بخاری اعتراض داشت که چرا کتابش را
صحیح نامیده و حال اینکه بیشتر راویانش
خوارج هستند و او ادعا می‌کرد که چون خوارج
دروغ نمی‌گویند،
موثق هستند، به همین دلیل قاضی بخارا او را به زندان انداخت.
با اینکه بخاری و صحیح او در میان اهل‌سنت از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، اما نقدهایی بر آن نوشته شده از جمله
محمدصادق نجمی در کتاب سیری در صحیحین چنین کرده و اعتراضات عالمان
اهل‌سنت و
شیعه را در این‌باره بیان داشته است.
بخاری پس از ۶۲ سال زندگی در سال ۲۵۶ق در همان روستا درگذشت.
او تالیفات متعددی دارد که عبارت‌اند از:
التاریخ الکبیر، التاریخ الاوسط، التاریخ الصغیر، الاسماء و الکنی، الضعفاء، السنن الصحیح الادب (الادب المفرد)، خلق افعال العباد القرائة خلف الامام
المسند الکبیر الاشربه الهبه اسامی الصحابه الوحدان المبسوط العلل المؤتلف و المختلف الفرائد قضایا الصحابه و التابعین و اقاویلهم رفع الیدین فی الصلاه برّ الوالدین
تفسیر القرآن، ثلاثیات الرقاق العوالی
بدء المخلوقات فوز الابرار
و قصص الانبیاء.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۶۶۶-۶۶۷، برگرفته از مقاله «محمد بخاری».
