مجمع الانساب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مجمع الانساب»، اثر
فارسی محمد بن علی شبانکاره‌ای،
تاریخ عمومی ایران است که به بیان برخی حوادث تاریخی، از
حضرت آدم علیه‌السّلام تا روزگار
مغول پرداخته است.
نویسنده نگارش کتاب را در سال ۷۳۳ ق آغاز کرده و در سال ۷۳۶ ق به اتمام رساند و آن را برای
سلطان ابوسعید ایلخانی فرستاد. با
مرگ این
سلطان و
غارت ربع رشیدی، کتاب او از میان رفت؛ اما چند سال بعد، نسخه‌ای دیگر از آن را نوشت و در مقدمه‌ای نو، بدون ذکر نام، به یادکرد محامد
سلطان محمد
ایلخانی و وزیر او خواجه زکریا عبدالرحمن پرداخت.
علاوه بر نام فوق، از کتاب در نسخ مختلف، به نام «جامع الانساب» و «بحر الانساب» نیز یاد شده است.
عباس اقبال آشتیانی در تاریخ مغول، ضمن معرفی کتاب حاضر و مؤلف آن، چنین نوشته‌اند که «... در باب دوره
ایلخانی اولجایتو،
ابوسعید، ملوک فارس، شبانکاره و هرموز، کتاب مزبور حاوی اطلاعات مفیدی است.»
کتاب با دو مقدمه از مؤلف آغاز شده و مطالب در دو جلد و هر جلد در سه بخش، ارائه شده است.
تقسیم بندی کتاب به اقسام، طبقات، گروه‌ها و طایفه‌ها بسیار پیچیده و ناقص است؛ بعضی بخش‌ها به طور کلی حذف شده و بعضی دیگر کوتاه تر از آن است که فایده‌ای دربر داشته باشد. برخی از سلسله‌ها فقط فهرستی از نامشان داده شده و بقیه فقط چند سطری درباره شان شرح داده شده است.
نویسنده از مآخذ و منابعی سود جسته که گه گاه در ضمن نوشته خویش، به بعضی از آنها اشاره کرده است؛ از جمله:
تاریخ یمینی،
قابوس نامه،
کلیله و دمنه،
جوامع الحکایات عوفی،
تاجی نامه و ...
مقدمه اصلی (که در جای دوم نشسته) با عنوان «مفتتح کتاب» در مدح
سلطان ابوسعید ایلخان و خواجه غیاث الدین محمد رشیدی می‌باشد. در این مقدمه از
سلطان و وزیران وی، با اتصاف القاب و صفات پسندیده بسیاری یاد شده است.
در مقدمه دوم با عنوان «خطبه کتاب»، ستایش
سلطان و وزیر او بدون ذکر نام آنها ثبت شده است. احتمال دارد نویسنده نام
سلطان و وزیر را در نسخه اصلی سفید گذاشته تا به
سلطان و
وزیر پایدار و غیر مستعجلی تقدیم کرده و یا به دلایلی آنها را پاک کرده و در نسخه برداری‌های بعدی محل سفید مانده و یا پاک شده، نادیده شمرده شده و به صورت کنونی درآمده است. بدیهی است با این همه القاب و صفات، هیچ خان و وزیری در میزان ارادت نویسنده تردید نمی‌کرده است.
در این مقدمه، مؤلف تاسف خود را از دریافت خبر مرگ ناگهانی
شاه جوان ابراز کرده و بر گم شدن کتاب خود در غارت خانه وزیر مرحوم افسوس خورده است.
جلد اول، بخش نخست، درباره
آفرینش جهان،
عناصر اربعه، ساختمان
بدن انسان، شرحی درباره
ربع مسکون،
هفت اقلیم و اقوام عمده بشری می‌باشد.
دوم، پس از بیان داستان پیدایش آدم علیه‌السّلام ، به بیان تاریخ
انبیای الهی تا
رسول خاتم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم اختصاص یافته است؛ از جمله تاریخ
شیث،
ادریس،
نوح،
هود،
صالح،
ابراهیم،
اسماعیل،
اسحاق،
یوسف،
ایوب،
شعیب،
موسی،
خضر علیه‌السّلام و...
در سوم در دو قسمت، تاریخ و حوادث مهم
ملوک و
پادشاهان ذکر شده است:
الف) احفاد شیث، کیومرث، عاد، فریدون، کیانیان، لهراسبیان.
ب) شامل ملوک طوایف، ملوک عرب، یمی، حبشه، اشکانیان و ملوک عجم.
جلد دوم، در سه بخش ارائه شده است:
۱- ذکر
تاریخ گروه سوم از طبقه دوم ملوک، آغاز شده است که در بردارنده سلسل‌های
صفاریان،
سامانیان،
غزنویان،
دیالمه،
سلاجقه،
غوریان،
ملاحده و
خوارزمشاهیان می‌باشد.
۲- گروه چهارم از طبقه دوم که ذکر
سلاطین مغول را شامل می‌شود.
۳-
سلاطین شبانکاره‌ای.
تاریخ لرستان که مؤلف آن را به آخر کتاب حواله کرده است، از نسخه حاضر افتاده و جز چند سطری از مقدمه آن در دست نیست.
در کتاب اخذ و اقتباس از جهانگشای جوینی دیده می‌شود؛ ولی این اثر در باب تواریخ محلی شبانکاره، هرموز و لرستان، مطالبی را داراست که نه تنها در جهانگشا، بلکه در کتب دیگر دیده نمی‌شود. همچنین پندنامه سبکتکین غزنوی به پسرش
سلطان محمود در کمتر تاریخی به این تفصیل که در کتاب آمده، دیده می‌شود.
مزیت دیگر کتاب، ساده نویسی و استفاده نویسنده از لغات و ترکیبات متداول زمان خود می‌باشد. در یک مقایسه ساده بین کتاب حاضر و سایر تواریخ
قرن هشتم این برتری را می‌توان دریافت.
در سراسر کتاب، به وفور، شعرهایی را از نویسنده می‌بینیم؛ اشعاری که در استحکام و جزالت، قدرت شاعر را نشان می‌دهد.
دو نیمه مجمع الانساب شبانکاره‌ای به همت آقای
میرهاشم محدث و توسط انتشارات امیرکبیر (نیمه دوم در سال ۱۳۶۳ و نیمه نخست در سال ۱۳۸۱) منتشر شده است.
چند دهه پس از مجمع الانساب،
غیاث الدین بن علی نایب فریومدی، ذیلی بر آن نوشت و وقایع را از پایان
سلطنت سلطان ابوسعید تا زمان خواجه علی مؤید سربداری و پیش از یورش تیمور گورکانی به خراسان پی گرفت. ظاهرا بخش‌هایی از ذیل فریومدی هنگام صحافی وارد متن مجمع الانساب شده و به همان صورت نیز تصحیح و در چاپ (
تهران، امیرکبیر ۱۳۶۳) آمده است.
فهرست مطالب، هر جلد در ابتدای آن و فهرست منابع، اعلام،
آیات قرآن،
احادیث و جملات عربی، اشعار فارسی و عربی، نام اشخاص، کتب، طایفه‌ها، مکان‌ها و لغات و اصطلاحات، در انتهای جلد اول آمده است.
پاورقی‌ها به ذکر منابع و توضیح برخی کلمات و عبارات متن پرداخته است.
۱- مقدمه و متن کتاب.
۲- جعفری مذهب، محسن «ذیل مجمع الانساب شبانکاره‌ای» آیینه میراث، پاییز و زمستان ۱۳۸۴ ش، شماره ۳۰ و ۳۱.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
