متمم جعل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
متمم جعل، تتمیم جعل اوّل به وسیله جعل دوم برای استیفای غرض مولا می‌باشد. و در
اصول فقه کاربرد دارد.
این اصطلاح، از ابتکارات محقق «مرحوم
نایینی » است. وی در تعریف آن آورده است:متمم جعل به معنای تتمیم
جعل اولی به واسطه
جعل ثانوی است، از آن رو که جعل اولی مستوفی به تمام غرض مولا نیست، پس نتیجه می‌گیریم که این دو امر، امتثال و
عقاب واحد دارند.
به بیان دیگر، متمم جعل یعنی آن که جعل اول را تکمیل و تتمیم می‌کند و نقطه
ابهام در مورد جعل اول را برای مکلف، به واسطه جعل دوم تبیین می‌نماید.
اعمالی که بندگان بر اساس اوامر مولا انجام می‌دهند و دارای
مصلحت نیز می‌باشد، گاهی غرض مولا به انجام آن‌ها با قید و خصوصیتی که در غرض وی نهفته است، تعلق می‌گیرد، و گاه نیز غرض مولا به ایجاد طبیعت عمل با قطع نظر از هر قید و خصوصیتی تعلق می‌گیرد.
فرض اول دو صورت دارد:
۱. گاهی در مقام
بعث (اثبات، بیان)،
تقیید دلیل ممکن است، مانند:تقسیمات اولیه
واجب ؛
۲. گاهی در مقام بیان و انشا، تقیید دلیل محال است، مانند:تقسیمات ثانویه.
در صورت دوم که تقیید دلیل محال است، بر مولا فرض است که غرض اصلی خود را به
جعل و انشای دیگری، به دنبال انشای اول به بندگان ابلاغ کند. این جعل و انشای ثانوی را متمم الجعل می‌گویند؛ یعنی تکمیل کننده جعل اول مولا. این گونه متمم الجعل را در اصطلاح، تقیید نمی‌نامند، زیرا تقیید مصطلح آن است که خود خطاب اولی قابل تقیید باشد و حال آن که در این جا چنین نیست، اگر چه نتیجه آن با تقیید اصطلاحی که
موجب تضییق دایره متعلق می‌شود یکی است، زیرا متمم الجعل هم سبب تضییق دایره مراد متکلم و مولا می‌گردد، از این رو به آن نتیجة التقیید گفته می‌شود. نتیجه متمم جعل گاهی تقیید است، مانند مثال اوّل از مثال‌های زیر، و گاه
اطلاق است، مانند مثال دوم و سوم.
۱. اگر به نظر مولا خصوص
قصد قربت در خواندن
نماز اهمیت داشته باشد، ولی نتواند امر «صل» را به قصد امتثال مقید کند، یعنی نتواند بگوید «صلّ بقصد امتثال الامر»، زیرا خلف یا دور لازم می‌آید، باید مقصودش را با متمم الجعل برساند؛ یعنی ابتدا بگوید:«صل» و به ذات عمل دعوت کند و بار دوم بگوید:«افعل صلوتک بقصد امتثال الامر». در این جا نتیجه متمم جعل، تقیید است؛ یعنی نمازی که قصد
امتثال در آن باشد منظور است نه هر نمازی.
۲.در باب
جهر و
اخفات ، و قصر و اتمام نماز، اگر کسی بداند باید نماز را اخفاتی به جا آورد، اما با این حال، آن را به عمد،
جهری به جا آورد و یا به عکس، نمازش باطل است.
۳. اگر کسی بداند که در
سفر ، باید نماز را قصر بخواند، اما آن را تمام بخواند، نمازش باطل است. هر یک از ادله مورد حکم به
وجوب جهر یا اخفات یا
وجوب قصر یا اتمام، مشروط و مقید به
علم می‌باشد، ولی تقیید الخطاب به علم به حکم، محال است، بنابراین مرحوم «
محقق نایینی » می‌گوید:در این سه مورد، از متمم الجعل استفاده نموده و آن را نتیجة التقیید می‌نامیم.
فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۶۹۱، برگرفته از مقاله «متمم جعل».
