• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

متقابلتان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


متقابلتان، یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به‌معنای دو قضیه مختلف در سلب و ایجاب و متّحد در موضوع و محمول است.


تقابل به‌معنای امتناع اجتماع دو امر در يک موضوع؛ يا امتناع صدق دو قضيه با هم است. تقابل بر ۲ قسم است:

۱.۱ - تقابل الفاظ

تقابل در مفردات (تقابل الفاظ) و آن عبارت است از: امتناع اجتماع دو امر در يک موضوع. تقابل در مفردات شامل ۴ قسم مي‌شود:
۱. تقابل به سلب و ايجاب (تناقض مفردات يا تناقض الفاظ)؛
۲. تقابل به تضایف؛
۳. تقابل به تضاد (تضاد الفاظ)؛
۴. تقابل عدم و ملکه.
[۱] خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس، ص۵۳.    
[۲] مظفر، محمدرضا، المنطق، ص۵۵.    


۱.۲ - تقابل در قضايا

تقابل در قضايا و آن عبارت است از: امتناع صدق دو قضيه با هم.

متقابلتان از اقسام قضایای متباین است. دو قضیه را در صورتی متقابل گویند که به لحاظ سلب و ایجاب مختلف باشند و در موضوع و محمول و لواحق آن‌ها (اضافه و قوه و فعل و جزء و کل و مکان و زمان) متحد باشند. پس هر گاه کیف قضیه‌ای را تغییر دهیم بدون تغییر موضوع و محمول، قضیه‌ای که به دست می‌آید، متقابل قضیه نخستین است. مانند: «هر مرغی تخم‌گذار است» و «هیچ مرغی تخم‌گذار نیست».
[۳] ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة، ص۲۳.    


تقابل در قضايا شامل سه قسم است: ۱. تناقض؛ ۲. تضاد؛ ۳. داخل در تحت تضاد بودن.
[۴] علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۷۴.    
[۵] خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس، ص۹۷.    


۳.۱ - متناقضتان

دو قضیه مختلف به حسب کمّ و کیف. دو قضیه‌ای که تقابل‌شان از نوع تقابل تناقض باشد، نه صدق هر دو ممکن است، و نه کذب هر دو. مانند: «هیچ مسلمانی خائن نیست» و «بعضی مسلمان‌ها خائن هستند».

۳.۲ - متضادتان

دو قضیه کلیه مختلف در کیف، مانند: «هر انسانی حیوان است» و «هیچ انسانی حیوان نیست». دو قضیه‌ای که تقابل‌شان از نوع تقابل تضاد باشد، صدق هر دو ممکن نیست، ولی کذب هر دو ممکن است. مانند: «هر انسانی سیاه پوست است» و «هیچ انسانی سیاه پوست نیست».

۳.۳ - داخلتان تحت تضاد

دو قضیه جزئیه مختلف در کیف، مانند: «بعضی از انسان‌ها عالم‌اند» و «بعضی از انسان‌ها عالم نیستند». دو قضیه‌ای که تقابلشان از نوع تقابل دخول تحت تضاد باشد، صدق هر دو ممکن است، ولی کذب هر دو محال است.
[۶] مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۰۳.
[۷] خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۱۵.


در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:

• مظفر، محمدرضا، المنطق.    
• خوانساری، محمد، منطق صوری.
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة.    
• علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید.    
• خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس.    

۱. ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس، ص۵۳.    
۲. ↑ مظفر، محمدرضا، المنطق، ص۵۵.    
۳. ↑ ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة، ص۲۳.    
۴. ↑ علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید، ص۷۴.    
۵. ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس، ص۹۷.    
۶. ↑ مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۰۳.
۷. ↑ خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۱۵.


پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «متقابلتان»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۴/۱۱.    




جعبه ابزار