مبادئ العربیة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مبادئ العربیة»، اثر رشید شرتونی، از جمله کتب صرف و نحوی است.
«مبادئ العربیة»، اثر رشید شرتونی، از جمله کتب صرف و نحوی است که در طول سالیان متمادی مورد توجه طلاب و دانش‌جویان
علوم عربی بوده و عمده دلیل توجه به آن، کامل و مفید بودن آن است.
کتاب، به زبان عربی و در قرن هجدهم میلادی نوشته شده است.
کتاب در چهار جلد، عرضه شده است. جلد اول و دوم، فاقد مقدمه بوده، ولی در ابتدای جلد سوم و چهارم، مقدمه‌ای در
تعریف صناعت علم عربی آمده است.
«مبادئ العربیة»، نامی آشنا برای دانش‌جویان رشته
زبان و ادبیات عربی است. این اثر، یکی از متون آموزشی ادبیات عرب است که با سبکی بدیع به نگارش درآمده است. در تمام این مجلدات، مطالب صرفی و نحوی مستقلاً و بدون ارتباط با مجلدات دیگر آورده شده، با این تفاوت که محتوای هر جلد، کامل‌تر و گسترده‌تر از جلد قبلی است و این خود می‌تواند از امتیازات این
کتاب، محسوب شود.
این اثر منحصربه‌فرد، مزایای دیگری نیز دارد؛ از جمله:
۱. بیان مطالب با عباراتی ساده و روان؛
۲. طرح مباحث به‌صورت سؤال و جواب؛
۳. دسته‌بندی و تفکیک مطالب.
در این کتاب، اسلوب‌های نوین آموزش دستور زبان، به‌خوبی رعایت شده و در کنار هر درس، تمرین‌های متعدد و متنوعی عرضه شده است.
هر درس با پرسش‌هایی آغاز می‌شود که زمینه فکری دانش‌جو را برای دریافت محتوای درس، کاملا آماده می‌سازد.
این کتاب از متون آموزشی در بخش دستور و
زبان عربی است و به دلیل انتخاب مثال‌های مناسب، ایجاز و اختصار، روان بودن، جامعیت و طبقه‌بندی مناسب، از اقبال وسیعی در حوزه‌های آموزش صرف و نحو عربی برخوردار است.
غیر از موارد بسیار اندکی که
ذکر خواهد شد، نویسنده از بیان آرای مختلف اجتناب کرده است که این، یکی از جنبه‌های مثبت کتاب به شمار می‌رود. بعضی از مباحث مطرح‌شده، در عین مختصر بودن، بسیار جامع و منظم است.
همه مباحث مربوط به حروف، به‌صورت کلی، دسته‌بندی و با عنوان مطرح شده است که این امر تا حدی از سردرگمی خواننده جلوگیری می‌کند.
بخش عمده
فرهنگ غنی
اسلام و در رأس آن گنجینه گران‌بها و بی‌پایان
قرآن و
سنت، در سلک زبان عرب به زبان درآمده است و ازاین‌رو، برای دست‌یابی به این درّ گران‌بها، چاره‌ای از آموختن دستور
زبان عربی نیست که قسمت عمده آن، صرف و نحو است که در این باره، کتاب‌های فراوانی تحریر شده است؛ اما در این میان، از بهترین کتاب‌ها که جایگاه رفیعی را به خود اختصاص داده و سال‌هاست جزء متون اساسی دستور زبان عربی قرار گرفته و شهرت بسزایی یافته، کتاب حاضر می‌باشد که به‌طور مکرر در ایران و خارج از آن، طبع و منتشر شده است.
مطالب از جلد اول تا چهارم، به ترتیب، به شکلی کامل‌تر و جامع‌تر مطرح می‌شوند، لذا هر مجلد به پایه آموزشی خاصی اختصاص دارد که به‌رغم موجز و مختصر بودن، هم دربرگیرنده مباحث صرفی و هم حاوی مباحث نحوی مهم و درعین‌حال، متناسب است؛ بدین ترتیب که:
جلد اول، بر دو قسمت می‌باشد که قسمت اول آن برای دانش‌پژوهانی است که مراحل نخستین را در رابطه با فراگیری قواعد ادبی طی می‌کنند. مباحث این قسمت، عبارتند از:
تعریف حروف صحیح و معتل، حرکات سه‌گانه (ضمه، فتحه و کسره)، سکون و تنوین، حروف شمسی و قمری، مد، تشدید و همزه، انواع کلمه (
اسم، فعل و حرف)، فعل ماضی و ضمیر منفصل، فعل مضارع، فعل امر، فعل صحیح و معتل، فعل لازم و متعدی، فعل معلوم و مجهول، فعل مبنی و معرب، مضارع مرفوع، منصوب و مجزوم، مذکر و مؤنث، مفرد و مثنی، انواع جمع،
اسم فاعل و مفعول، نکره و
معرفه،
اسم علم و ضمیر،
اسم اشاره و موصول،
معرف به ال و مضاف به
معرفه،
اسم مبنی و معرب، کیفیت رفع
اسم، فاعل و نائب فاعل، مبتدا و خبر،
اسم و خبر کان و ان، کیفیت نصب
اسم، مفاعیل خمسه، حال و تمیز، منادا، کیفیت مجرور شدن
اسم، نعت، عطف، بدل و تأکید.
قسمت دوم نیز خود به دو بخش تقسیم شده است:
در بخش اول، مباحثی مطرح گردیده که می‌توان آن‌ها را جزء مقدمات باب صرف دانست که این موارد، عبارتند از:
حروف هجائیه، حرکات: تنوین و سکون، ضوابط همزه و حروف عله، ترکیب کلمه و ماهیت صرف، تقسیم کلمه به
اسم، فعل و حرف، تقسیم فعل به مجرد و مزید، تقسیم فعل به سالم، صحیح و معتل، صیغه مضارع و امر، تقسیم فعل به معرب و مبنی، متعدی و لازم و معلوم و مجهول، تقسیم
اسم به مفرد، مثنی و جمع، تقسیم
اسم به مذکر و مؤنث،
اسم فاعل و مفعول، افعل تفضیل و صفت مشبهه، تقسیم
اسم به نکره و
معرفه، ضمیر، علم و
اسم اشاره،
معارف، تقسیم
اسم به معرب و مبنی.
در بخش دوم نیز مباحثی که مربوط به علم نحو می‌باشند، مطرح شده است که از جمله آن‌ها، عبارتند از:
تعریف جمله مفید، موضوع علم نحو، مواضع نصب، جزم و رفع فعل، مواضع رفع
اسم،
تعریف فاعل، نائب فاعل، مبتدا و خبر،
اسم و خبر افعال ناقصه و حروف مشبهه، مواضع نصب
اسم، مفاعیل خمسه، استثناء و حال، تمیز و...
جلد دوم نیز دارای دو بخش صرف و نحو می‌باشد.
از جمله سؤال‌هایی که در بخش صرف، پاسخ داده شده است، عبارتند از:
تعرف علم صرف چیست؟ کلمه بر چند نوع بوده و آیا صرف در تمام انواع آن جاری می‌شود؟ تصریف افعال و
اسما چگونه است؟ انواع فعل بر اساس حروف اصلی، کدام می‌باشد؟ فعل صحیح، چگونه فعلی است، حروف عله، چه حروفی می‌باشند و...
از جمله سؤالات بخش نحو نیز می‌توان به پرسش‌های زیر اشاره کرد: حالت آخر کلمات معرب و مبنی چگونه فهمیده می‌شود، فعل مضارع در چه موقعی مرفوع است؟ حروف ناصبه، چه حروفی می‌باشند، شروط نصب فعل به‌وسیله «ان» چیست؟ انواع فاعل کدام است؟ اگر فاعل مؤنث باشد، آیا فعل نیز مؤنث می‌شود؟ نائب فاعل چیست؟ و...
مباحث مطرح‌شده در جلد سوم، همانند مباحث جلد دوم می‌باشد، با این تفاوت که مطالب بیش‌تری بر آن مباحث، افزوده شده است که برخی از آن‌ها، عبارتند از:
تقسیم فعل به حسب زمان، ادغام، اقسام
اسم، مصدر، مصدر میمی و
اسم مصدر، مره و نوع، صفت مشبهه، افعل تفضیل، اوزان مبالغه،
اسم مکان، زمان و آلت،
اسم مقصور و ممدود، نسبت،
اسم شرط و استفهام، کنایات، ظروف،
اسم فعل، عدد اصلی و ترتیبی و حروف معانی.
مرتبه مبتدا و خبر، علاقات خبر به مبتدا، حروف مشبهه به لیس، ضمیر شأن، تعدی به چند مفعول، افعال تعجب، اختصاص، اشتغال، تنازع، منادی، استغاثه، ندبه، ترخیم، حروف قسم، استفهام، نفی، ردع، تنبیه، تحضیض، شرط، تفصیل،
تفسیر، مفاجات.
جلد چهارم نیز در دو بخش صرف و نحو و در قالب ۵۹ درس عنوان شده است و از جمله پرسش‌های مطرح‌شده در آن، عبارتند از: آیا بدل احتیاج به رابط با مبدل‌منه دارد؟ آیا بدل در تمام احکام تابع مبدل‌منه است؟ تأکید چیست و انواع آن کدام است؟ حکم« کلا» و« کلتا» چیست؟ مؤول به مشتق چیست؟ اقسام حروف جر چیست؟ و...
این جلد از جهت گنجانده شدن آن برای تدریس در اکثر دانشگاه‌ها و رشته‌های مختلف از جمله فقه، الهیات، ادبیات فارسی، حقوق و... و نیز انتخاب آن به‌عنوان یکی از منابع ثابت درس صرف و نحو در آزمون کارشناسی ارشد، دارای اهمیت ویژه‌ای است.
کتاب به‌رغم جامعیت مباحث، در روند ارائه مطالب، اشکال دارد و چنین به نظر می‌رسد که هرچه به انتها نزدیک‌تر می‌شود، برخی مباحث بسیار موجز مطرح می‌گردد؛ آن‌چنان‌که گاه به ایجاد
ابهام در خواننده می‌انجامد.
در بحث «اشتغال» بهتر است تجدید نظر بسیار اساسی صورت گیرد؛ زیرا اشکالات عدیده‌ای دارد و تقریبا پراشکال‌ترین مبحث
کتاب است.
بررسی کلی مباحث، بیانگر این مطلب است که مباحث نحوی کتاب پراشکال‌تر از مباحث صرفی است و تقریبا در کلیه مباحث نحوی اشکال وجود دارد.
تمرین‌های کتاب را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: بخشی از تمرین‌ها بسیار سطحی و ابتدایی و بخشی دیگر فراتر از سطح مطالب و مباحث مطرح‌شده در متن کتاب است؛ برای مثال، مشاهده می‌شود که مؤلف از شاهد مثال‌های کتاب‌های دیگر در تمرین‌ها استفاده می‌کند، بدون اینکه مباحث مربوط به آن‌ها را توضیح داده باشد و این امر، سبب ایجاد ابهام و سردرگمی در خوانندگان می‌شود.
برخی ایرادهای جزئی وارد بر کتاب، عبارتند از:
مؤلف در مقدمه کتاب، در
تعریف «حرف لین» چنین نوشته است: «یقال للحرف، حرف لین اذا وقع بعده حرف علة ساکن...». ایراد وارد بر این
تعریف این است که نویسنده حرف واقع‌شده قبل از حروف عله را حرف لین می‌داند؛ درحالی‌که حرف لین، حرف عله‌ای است که ساکن و ماقبل آن حرکت متجانس باشد.
در بحث «انواع فعل» آمده است که اگر فعل ماضی بعد از «اذا» یا« اِن» شرطیه واقع شود، معنای مستقبل از آن افاده می‌شود، اما مؤلف در بیان مثال برای« ان» شرطیه به‌جای استفاده از فعل ماضی، از فعل مضارع استفاده کرده است.
در مبحث «اعلال» بیان شده است که هر جمعی بر وزن «فعائل» یا شبیه آن که در مفردش و در مرتبه سوم، حرف زائد قرار گیرد، در جمع مکسر، آن حرف به همزه تبدیل می‌شود و مؤلف در این مورد، کلمه «عشایر» را به‌عنوان یکی از مثال‌ها ذکر و بیان کرده است که در آن به‌دلیل نداشتن مد حرف یاء، در جمع مکسر به همزه تبدیل نمی‌شود. اشکال در این است که مفرد کلمه «عشایر»، «عشیره» است که حرف سوم آن مد زائد است و لذا اعلال همزه در آن ضروری به نظر می‌رسد.
در بحث«
اسم»، در بیان مشتقات،
اسم فاعل، زمان، مکان، و آلت، همه مشتق از مضارع معلوم دانسته شده است؛ درحالی‌که
اسم زمان و مکان مشتق از فعل مضارع با تبدیل حرف اول به میم مضموم و فتح حرف ماقبل آخر ساخته می‌شود و
اسم آلت از ثلاثی‌مزید ساخته نمی‌شود.
در بحث «جمع مؤنث سالم»، پنج مورد به‌عنوان موارد قیاسی
ذکر شده است که در مورد پنجم باید به این نکته اشاره می‌شد که اگر اصل کلمه «بنت و ذات» باشد، قیاسی است و در غیر آن سماعی، مثل «ابن عرس» که جمع آن به شکل سماعی، «بنات عرس» می‌شود. هم‌چنین در دومین مثال از همین مورد، جمع مؤنث «ذی‌القعدة» به‌اشتباه «ذوی‌القعدة» نوشته شده؛ درحالی‌که جمع مؤنث آن، «ذوات‌القعدة» است.
در بحث «جمع مکسر» نوشته شده است که در جمع مکسر، کلمات به اصل خود باز می‌گردند، اما در یکی از مثال‌ها، کلمه «رأس» مثال زده شده که خود کلمه با حرف اصلی بیان شده است و لذا این کلمه باید به‌صورت «راس» نوشته می‌شد تا در جمع مکسر به اصل خود؛ یعنی «رئوس» برمی‌گشت.
در بیان موارد و «جواز فصل بین إذن و فعل»، لای ناهیه به‌عنوان یکی از موارد فاصل ذکر شده است؛ درحالی‌که با مراجعه به کتاب‌های معتبر در زمینه نحو مشخص می‌شود که این لا، نافیه است. در مثال «و إذن لا یلبثوا» از لای نافیه استفاده شده که احتمالاً به‌اشتباه لای ناهیه درج شده است.
در باب «حروف شبیه به لیس» (در شماره ۳۷۶) و در مثال «لا رجل مقیما و لکن راحل»، «واو» بر سر لکن باید حذف شود، زیرا طبق بیان مؤلف در ص ۳۶۸، «و» لکن مخففه به همراه «واو» حرف ابتدا است؛ درحالی‌که در اینجا قصد حرف عطف بودن «لکن» است.
در بحث «ضمیر شأن»، شرط خبر ضمیر شأن،
جمله اسمیه بودن ذکر شده؛ درحالی‌که در سایر کتاب‌های نحو، شرط خبر ضمیر شأن، جمله بودن ذکر شده است، نه اختصاصا جمله
اسمیه.
با وجود نقاط ضعفی که درباره کتاب مذکور برشمرده شده است، به نظر می‌رسد که این اثر، با یک اصلاح و تجدید نظر کلی، هم‌چنان به‌عنوان یکی از معتبرترین و مناسب‌ترین منابع صرف و نحو عربی در مقطع کارشناسی، جایگاه اول را به خود اختصاص دهد.
یکی از مسائل مهم و قابل تأمل در مورد کتاب، این است که تاکنون شرح‌های گوناگون و متعددی بر آن نوشته شده و اصلاحاتی در مورد آن صورت گرفته است که به شکل چاپ‌های مجزا همراه با برخی تفاصیل و یا شروح، منتشر گردیده که اگرچه در برخی از آن‌ها بعضی از موارد اشتباه اصلاح شده، اما به نظر می‌رسد این اقدام، کامل و همه‌جانبه نبوده است و حتی در برخی موارد خطاهایی نیز به چشم می‌خورد. نکته قابل توجه این است که اصل کتاب که هر ساله نیز تجدید چاپ می‌شود، به هیچ عنوان بازنگری و اصلاح نشده است.
جلد اول، فاقد فهرست می‌باشد، در جلد دوم، فهرست مطالب هر بخش، در انتهای همان بخش آمده، فهرست مطالب جلد سوم، در انتهای کتاب جای گرفته و در آخرین جلد، فهرست مطالب، فهرست ابجدی محتویات و جدول تصریف افعال، در انتهای کتاب آمده است.
در پاورقی‌ها، توضیحاتی پیرامون برخی کلمات و عبارات متن آورده شده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامی.
