لسان العرب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
لسان العرب،
لغت نامه‌ای بزرگ تالیف ابوالفضل جمال الدین محمد بن مکرم رویفعی افریقی (
محرم ۶۳۰-
شعبان ۷۱۱ هجری قمری)، معروف به ابن منظور است و علت عمده شهرت
ابن منظور نیز، همین کتاب اوست.
«لسان العرب»، از حیث تفصیل و کثرت مواد
لغات و فراوانی شواهد و توجیهات زبانی در میان قاموس‌های زبان عربی بی همتاست.
ابن منظور در این کتاب، ریشه‌های
لغات را به پیروی از جوهری بر پایه نظام قافیه ترتیب داده است.
بر حسب این نظام، ملاک ترتیب الفبایی ریشه‌ها در مرتبه اول، حرف پایانی است، پس از آن حرف نخست و سرانجام حرف میانی است.
این کتاب علاوه بر معانی واژه‌ها، شامل
روایات ،
احادیث ،
آیات قرآن کریم ، بحث‌های تفسیری،
معجزات قرآن ، سخنان بزرگان، ضرب المثل‌ها و
اشعار فراوان می‌باشد.
کتاب «لسان العرب»؛ شامل نظریات مهم‌ترین و معتبرترین
لغت نامه‌های رایج در زمان مؤلف است.
ابن منظور در مقدمه کتاب، انگیزه خود را از نگارش لسان العرب این گونه بیان می‌فرماید:
از دیر باز پیوسته به مطالعه کتاب‌های
لغت مشغول بودم تا از شیوه و انگیزه نگارش آنها آگاهی یابم که آنها را بر دو دسته یافتم:
۱- گروهی بسیار زیبا مباحث را جمع آوری کرده‌اند؛ اما خوب آنها را ارائه نداده‌اند.
۲- گروهی مباحث را زیبا ارائه داده‌اند، اما خوب جمع آوری نکرده‌اند.
لذا بر آن شدم تا کتابی را به نگارش در آورم که شامل تمام واژه‌های
لغت نامه‌های معتبر باشد و آن را به ترتیب
کتاب صحاح جوهری مرتب کردم و مزین به آیات قرآن و ذکر
معجزات آن و روایات ارزشمند و سخنان زیبا نمودم.
از دیدگاه ابن منظور هیچ یک از
لغت نویسان پیشین، دو جنبه گردآوری و سامان دهی را یک جا به کمال نرسانده‌اند.
او ویژگی آثار لغوی دیگر را تاکید بر مآخذ و روایت‌های شفاهی می‌دانست و تازگی کار خود را در تکیه کامل بر کتب
لغت می‌دید.
ابن منظور به عقیده خویش توانسته است آراء پراکنده لغویان
مشرق و
مغرب را گرد آورد و جامعیتی به لسان دهد که گذشتگان به سبب عدم نقل تمام از سایر
لغت نامه‌ها، به آن نرسیده بودند. بنابراین کتاب «لسان العرب»؛ شامل نظریات مهم‌ترین و معتبرترین
لغت نامه‌های رایج در زمان مؤلف پیرامون واژه هاست.
وی، چنانکه خود می‌گوید، روی هم رفته در نقل از منابع امین است، جز آن که غالبا ماخذ قول را ذکر نکرده و گاهی در نقل از متن اصلی عبارتی را انداخته است. همچنین کثرت
لغات و شواهد و عدم تلفیق نقل‌های گوناگون، در مواردی سخن او را به آشفتگی و تکرار کشانده است.
ابن منظور در مقدمه کتاب لسان العرب، بر شیوه خلیل در نگارش کتاب «
العین» ایراد می‌گیرد. او می‌گوید:
واضع این علم؛ یعنی
خلیل بن احمد فراهیدی شیوه‌ای نو و زیبا را ابتکار کرده است و چمنزار روح بخشی را برای گردشگران آماده ساخته است. اما اشتباه او این بود که از دایره این علم منحرف شده و به جای پرداختن به
علم لغت، به بیان فرق میان ثنایی مضاعف و مقلوب و لفیف و معتل و
رباعی و
خماسی و دیگر اقسام آن پرداخته است و این موجب گشته تا انگیزه اصلی از طرح این علم که آگاهی از معانی واژه‌ها و
لغات است، فراموش شود.
او می‌گوید: من در کتاب‌های
لغت زیباتر از کتاب «
تهذیب اللغة»
ابومنصور ، محمد بن احمد ازهری و کامل تر از کتاب «
المحکم » ابوالحسن، ابن سیده اندلسی نیافتم و این کتاب‌ها از مهم‌ترین کتاب‌های
لغت به شمار می‌آیند.
ابونصر ، اسماعیل بن حماد جوهری نیز کتابی زیبا، مرتب و مختصر نگاشته است. این کتاب بر اثر نگارش آسان و ساده، بسیار مشهور شد و مورد قبول قرار گرفت و از آن استفاده شده و به آن مراجعه گردید. اما این کتاب نیز بسیار ناقص و در دریای
لغت؛ مانند قطره‌ای بیش نیست علاوه بر آنکه اشتباهاتی نیز دارد...
انتقاد
ابن منظور به دیگر کتاب‌های رایج
لغت در عصر و دوران خود اینست که غالبا از ترتیب و سبک زیبایی برخوردار نیستند و مطالب را به راحتی در اختیار خواننده قرار نمی‌دهند.
ابن منظور در مقدمه بحثی مختصر و مفید درباره تفسیر
حروف مقطعه قرآن و بحثی دیگر درباره صفات و خواص حروف آورده است.
وی در شب دوشنبه ۲۲
ذی حجه سال ۶۸۹ هجری نگارش این کتاب را به پایان رسانده است.
از میان کارهایی که در نقد و اصلاح این اثر صورت گرفته است، دو کتاب با عناوین «
تصحیح لسان العرب » از
احمد تیمور (
قاهره ۱۳۳۴- ۱۳۴۳ قمری) و «تحقیقات و تنبیهات فی معجم لسان العرب» از
عبدالسلام هارون (
بیروت ۱۴۰۷ قمری) قابل ذکر است.
لسان العرب از آن جا که شامل انبوهی از شواهد شعری است، پیوسته مورد توجه محققان قرار داشته است.
در حدود سال ۱۹۶۰ میلادی
حمیدالله همه شواهد شعری آن را استخراج نمود و بر حسب قافیه آنها منظم کرد و دست
نویس مجموعه آنها را به صورت نسخ تصویری در اختیار محققان
فرانسوی قرار داد.
در سال ۱۴۰۷ قمری
خلیل احمد عمایز فهرستی مفصل از این کتاب در ۷ جلد تدوین کرد و ۳ جلد اول آن را به فهرست آیات، احادیث، روایات و اعلام و ۴ جلد آخر را به شواهد شعری اختصاص داد. این کتاب در بیروت به چاپ رسیده است.
ابن منظور کتاب «لسان العرب» را بر مبنای
لغت نامه‌های زیر نگاشته و آنها را «
اصول خمسه » نامیده است:
۱- تهذیب اللغة، نوشته ابو منصور، محمد بن احمد ازهری (درگذشت ۳۷۰ هجری).
۲-
المحکم و المحیط ، نوشته ابوالحسن، علی بن اسماعیل بن سیده اندلسی (درگذشت ۴۵۸ هجری).
۳-
الصحاح ، نوشته ابو نصر،
اسماعیل بن حماد جوهری (درگذشت ۳۹۳ هجری).
۴-
حواشی بر الصحاح ، نوشته ابن بری (درگذشت ۵۸۲ هجری).
۵-
النهایة فی قریب الحدیث و الاثر ، نوشته ابن اثیر (درگذشت ۶۰۶ هجری).
ابن حجر و
سیوطی و
زبیدی «
جمهرة » را نیز از منابع لسان العرب شمرده‌اند.
اما به نظر می‌رسد، ابن منظور مستقیما از «جمهرة» بهره نبرده و منقولات او به طور غیر مستقیم و از طریق منابع دیگری است، لذا نمی‌توان «جمهرة» را از منابع «لسان» به شمار آورد.
لسان العرب نخست در بولاق در سال ۱۲۹۹- ۱۳۰۸ قمری در ۲۰ جلد با مقدمه احمد فارس شدیاق چاپ شد.
بعد از آن هم بارها به چاپ رسیده است، از جمله در بیروت سال ۱۳۷۴- ۱۳۷۵ قمری در ۱۵ جلد و نیز در همان جا در سال ۱۳۸۹ قمری در ۳ جلد بزرگ زیر عنوان «لسان العرب المحیط» با پیوستی از اصطلاحات علمی جدید.
در چاپ اخیر و برخی از چاپ‌های تازه تر، ریشه‌ها را مطابق شیوه رایج، به ترتیب حروف نخستین آنها نظم داده‌اند.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
